اولین زائر کربلا در روز اربعین کیست؟/ شکل زیارت اربعین در دوران صدام حسین/ داستان زائری که با پای پیاده از مصر به نینوا آمد

به گزارش خبر فوری ، پیاده روی اربعین که می‎توان آن را به حق مهمترین نماد وحدنت و قدرت شیعیان جهان دانست، هر ساله بسیاری از عاشقان را در سرزمین عشق دور خود جمع می‌کند. این مراسم باشکوه هر سال بهتر از سال گذشته برگزار شده و قدرت و عظمت حادثه کربلا و مبارزه با ظلم و جور را نشان می‌دهد. هر چند مراسم پیاده روی اربعین مدتها است با شکوه خاصی برگزار می‌شود اما آغاز این مراسم چه زمانی است و چه کسی را می‌توان اولین زائر اربعین امام حسین (ع) و یاران باوفایش دانست.

اولین زائر حرم شریف اباعبدالله(ع) در روز اربعین کیست؟

برخی معتقدند اولین زائر اربعین خود حضرت زینب(س) بوده است که بعد از آزادی از اسارت به سمت حرم حضرت ابا عبدالله (ع) قدم برداشت و آن حضرت را زیارت کرده و بر او و یارانش نوحه‌ها خواند. شیخ مفید معتقد است روز اربعین، روزی است که اهل بیت امام، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. سید بن طاوس در «لهوف» هم این نظر را تایید کرده و اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا ذکر کرده است. او می‌نویسد: «وقتی اسرای کربلا از شام به طرف عراق بازگشتند، به راهنمای کاروان گفتند: ما را به کربلا ببر. بنابراین آن‌ها به محل شهادت امام حسین آمدند. سپس در آن جا به اقامه عزا و گریه و زاری برای اباعبدالله پرداختند ...»

با این حال، بر خلاف فقها و محدثین، برخی مورخین نظر دیگری دارند. شهيد مطهری در اين خصوص كه اهل بيت امام حسين(ع) در روز اربعين به كربلا آمده اند باور دارد كه آن را عقل تایید نمی‌کند و در منابع دسته اول و معتبر نیامده است. به جز شهید مطهری برخی از مورخان دیگر هم اين مطلب را انکار نموده‌اند.

فارغ از اینکه اهل بیت امام حسین (ع) و خواهر ایشان اولین زائران کربلا در روز اربعین باشند یا نه این مشخص است که یکی از اولین زائران اربعین جابر بن عبدالله انصاری و کنیزش عطیه است.

در خصوص ورود جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین سال ۶۱ هجری به کربلا بین منابع تاریخی چندان اختلافی نیست. شیخ طوسی می‌نویسد: "روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا(ص) از مدینه برای زیارت قبر امام حسین ع به کربلا آمد. او اولین زائری بود که قبر شریف آن حضرت را زیارت کرد". مشهور است که او بیستم صفر سال 61 هجری به زیارت امام حسین(ع) رفت. جابر بن عبدالله ازد صحابی کبار پیامبر(ص) بود که ارادت ویژه‌ای هم به اهل بیت داشت.

داستان زیارت جابر هم داستانی دلکش است. عطیه عوفی که همراه جابر بود داستان لحظه ورود جابر بن عبدالله به کربلا را چنین توصیف می‌کند: "من همراه جابربن عبداللّه انصاری، جهت زیارت قبر مطهر ابا عبداللّه الحسین(ع) خارج گشتیم. هنگامی که به کربلا وارد شدیم، جابر در کنار شط فرات پیاده شد، غسل کرد و بهترین جامه‌های خویش را بر تن کرد و عطری که همراه داشت به خود زد. هر قدمی که به سوی قبر برمی‌داشت تکبیر می‌گفت و خدا را یاد می‌کرد. چون جابر بینایی خود را از دست داده بود از من خواست که دست او را به قبر مطهر سیدالشهداء(ع) بمالم."

عطیه این چنین ادامه می‌دهد: "هنگامی که دست خود را روی قبر شریف گذاشت، بر روی قبر افتاد، جابر به حالت غش روی مزار [امام حسین علیه السلام] افتاد؛ به صورتش آب پاشیدم؛ به هوش آمد. آن گاه سه بار گفت: «یا حسین!» بعد با خود می‌گفت: (حبیب لایجب حبیبه) «آیا دوست جواب دوستش را نمی‌دهد؟» سپس خطاب به امام(ع) گفت: می دانم چرا جواب مرا نمی دهی، آن گاه ادامه: «چگونه می توانی جواب دهی در حالی که بین بدن و سرت فاصله افتاده است...."

قطع دست به جرم زیارت؛ ممنوعیت زیارت کربلا در دوران متوکل عباسی

طبق گفته برخی پژوهشگران، راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان شیعه رایج بوده‌است. سید محمدعلی قاضی طباطبایی، راهپیمایی اربعین را سنت و رفتار مداومِ شیعیان از زمان ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند. با این حال، از اواسط دوران حكومت بنی عباس سخت گیریهای شدیدی بصورت سازمان یافته بر اعمال و رفتار شیعیان می شد. اوج این سختگیری در زمان متوکل عباسی مشاهده می‌شود.

متوکل زیارت قبر مطهر امام(ع) را ممنوع اعلام کرده و تاکید شدید بر ممانعت از زیارت امام حسین(ع) در روز اربعین داشت. در سال 247 هجری قمری به متوکل خبر رسید که مردم و اهل سواد و کوفه به سمت کربلا برای زیارت بارگاه ملکوتی امام حسین(ع) روانه شده اند و جمعیت فراوانی بدین منظور گرد هم آمده و کاروان بزرگی به راه افتاده است. او نیز سپاه بزرگی به همراه یکی از سرلشگرانش به سمت آنها گسیل ساخت و دستور داد بین مردم به بیزاری از زائران قبر مطهر امام (ع) جار بزنند و یک بار دیگر نبش قبر کرد و زمین آنجا را شخم زد و مردم را از رفتن به زیارت بازداشت و به تعقیب خاندان أبی طالب و شیعیان پرداخت و تعداد بیشماری از آنان را به قتل رساند.

مشهور است که متوکل در سال 236 هجری قمری دستوری صادر کرده است مبنی بر اینکه زوار امام (ع) قطع عضو شدند. بر اساس یک روایت تاریخی با ایجاد این شرایط سخت، امام هادی علیه السلام به شیعیان امر می کنند تا برای مدتی به زیارت امام (ع) نروند.

با این حال حتی در زمان متوکل هم برخی شیعیان جسور و عاشق به زیارت قبر سید الشهدا(ع) می‌رفتند. در تاریخ مشهور است که فردی به نام زید مجنون از مصر با پای پیاده به زیارت کربلا در روز اربعین رفت. زید عالم اهل فضلی بود که پس از شنیدن اقدامات متوکل برای بقای زیارت اربعین از مصر با پای پیاده راهی عراق می شود. مشهور است که او در سال 237 به کوفه می رسد و از آنجا به همراهی بهلول حکیم پیاده به زیارت امام (ع) می روند.

فراز و نشیب پیاده روی اربعین؛ از آل بویه تا سلجوقیان و عثمانی

همانطور که گفته شد در زمان قدرت عباسیان محدودیتهایی برای زائران اربعین اعمال شد و تا مدتی زیارت حرم امام حسین(ع) از رونق افتاد. تااینكه حكومت آل بویه (حکومتی شیعه و ایرانی) در سال 355 هـ - ق بر بغداد مسلط شدند. آل بویه مناسبت‌های مذهبی را مورد توجه قرار دادند، عید غدیر را جشن گرفتند و درماه محرم شهرها راتعطیل كردند و لباس سیاه پوشیدند و در سوگ حضرت اباعبدالله الحسین (ع) عزاداری كردند. مشهور است که در زمان آل بویه پیاده روی اربعین مجددا رونق گرفت.

با حاكمیت سلجوقیان و خروج ایرانیها از بغداد دوباره سیاست سركوب ضد شیعی حاكم شد و تا روی كار آمدن مغولان این سیاست امتداد پیدا كرد. در دوره عثمانی اگرچه شیعیان در آسایش نبودند اما مخالفت شدیدی با مساله عزاداری نبود چه اینكه حالا در ایران (از زمان صفویه به بعد) حکومتی شیعه به قدرت رسیده وبد و دولت ایران در شرایط مختلف به نفع شیعیان ورود پیدا می كرد و در مجموع در هجده قرارداد ارضی و مرزی كه بین دولت ایران و عثمانی منعقد شده بود، مساله آزادی و آسایش عزاداران حسینی و زائران عتبات عالیات مورد توجه قرار گرفت و ایرانیان نیز همچون دیگر شیعیان از عتبات عالیات بویژه در اربعین استفاده معنوی فراوان می بردند.

رونق مجدد پیاده روی اربعین توسط محدث نوری

با این حال از قبرن 13 هجری قمری است که سنت پیاده روی اربعین مجددا همه گیر می‌شود. گفته شده شیخ انصاری و شاگردش محدث نوری پس از فراموشی نسبی این سنت، مجددا آن را احیا کردند.

سید جواد شبر در کتاب ادب الطف در گزارشی از مراسم اربعین در کربلا، اجتماع در این مراسم را به اجتماع مسلمانان در مکه تشبیه و به حضور هیئت‌های عزاداری در آن اشاره کرده که برخی به ترکی، عربی، فارسی و اردو مرثیه می‌خوانده‌اند. ادب الطف در سال ۱۳۸۸ قمری منتشر شده و نویسنده آن، جمیعت راهپیمایان اربعین را بیش از یک میلیون نفر تخمین زده است.

بر اساس خاطراتی که علمای معاصر ارائه کردند، سنت پیاده روی اربعین از آن به بعد به طور مستمر پا بر جا بوده است. مرحوم احمد کافی از پیاده روی های اربعین در دهه سی شمسی سخن گفته است که به همراه گروه های معدودی از طلاب و علما طی مراسم خاصی پس از زیارت امام علی (ع) در نجف وسایل و آذوقه های خود را فراهم می کردند و در طول سه روز پیاده روی در روز اربعین خود را به بارگاه امام حسین (ع) می رساندند.

توپ و تفنگ، پاسخی به عاشقان حسین(ع)؛ دوران سیاه رژیم بعث و زیارت اربعین

دوران حکومت رژیم بعث و صدام حسین را می‌توان دوره سیاهی در تاریخ عراق دانست. دوره حکومت احمد حسن البکر و صدام حسین با خشونت های شدیدی علیه زواری که در اربعین عازم کربلا بودند مقارن می گردد. سال های 1390، 1395، 1396 و 1397 هجری قمری به صورت پیاپی زوار اربعین از جانب حکومت بعث با سلاح های زمینی و هوایی مورد تهاجم قرار گرفته و در مسیر نجف تا کربلا تعداد بسیاری از آنها به شهادت می رسیدند.

مهمترین و دردناک ترین وقایع در این دوره در سال 1397 هجری مطابق با 1356 شمسی است. رعد الموسوی که خود شاهد این واقعه بوده است می نویسد: "نجف آن سال بسیج کننده این نیروی عظیم مردمی بود که از کنار مرقد امیرالمؤمنین (ع) به راه افتاد و پس از چهار روز پیاده روی به کربلا رسید. حرکت موکب های پیاده و شعارهای طول راه و سخنرانی های متعدد، همه نوعی معارضه با حکومت بعث بود ".

حاج ابراهیم عضو یکی از هیئت‌های منطقه «المخیم» کربلا نیز درباره چند و چون برگزاری مراسم عزاداری در آن سال‌ها چنین می‌گوید:
"به دلیل فشار امنیتی و فضای رعب و وحشتی که بعثی‌ها در کربلا و دیگر شهر‌های مذهبی ایجاد کرده بودند، امکان تشکیل دسته‌های بزرگ و متشکل عزاداری نبود، به همین دلیل دسته‌های عزاداری در آن دوره کوچک و انگشت شمار بودند. به یاد دارم که در کربلا هفت هیئت به خود جرأت می‌داد تا مراسمی ساده و کوتاه برگزار کند."
حاج ابراهیم توصیف آن دوران را چنین ادامه می‌دهد: "با اینکه سعی بسیار می‌شد، مراسم ساده و در کوتاه‌ترین زمان ممکن برگزار شود، با این حال هیئت‌های برگزار کننده در معرض فشار‌های شدید و سختی قرار می‌گرفتند، به عنوان مثال بسیاری از موسسان و اعضای فعال این هیئت‌ها توسط نیرو‌های امنیتی بازداشت و تحت انواع آزار و اذیت‌ها قرار می‌گرفتند."

"سمیر خضیر" یکی از اهالی کربلا نیز دوران سیاه بعث را چنین توصیف می‌کند: "در تمام طول سال‌های ممنوعیت برگزاری مراسم عزاداری توسط بعثی‌ها نه‌تنها به هر طریق ممکن، از جمله در خفا در باغ‌های شخصی و خانه هایمان به سوگواری و برگزاری شعائر حسینی پرداختیم، بلکه به زائرانی که از مناطق دیگر برای سوگواری و عزاداری در این روز‌ها به کربلای معلی می‌آمدند، هم کمک می‌کردیم."

حسین(ع)؛ نوری که هرگز خاموش نمی‌شود؛ شکوه اربعین و دوران بعد از جنگ

با سقوط حزب بعث عراق در سال ۲۰۰۳م، مراسم راهپیمایی اربعین بار دیگر در عراق احیا شد و پس از آن، هر ساله جمعیت بیشتری نسبت به سال قبل در آن شرکت می‌کند. در آغاز این حرکت، دو تا سه میلیون نفر در آن حضور داشتند؛ ولی در سال‌های بعد تعداد زائران شرکت‌کننده در این راهپیمایی به بیش از ده میلیون نفر رسید؛ تا جایی که آن را از بزرگ‌ترین راه‌پیمایی‌ها یا گردهمایی‌های مذهبی جهان دانسته‌اند.

38