گاندو، نقمت یا نعمت

تمساح پوزه کوتاه ایرانی با نام محلی گاندو در بلوچستان از جمله گونه های ارزشمند ملی ایران و در معرض تهدید نسل بوده که در آخرین طبقه بندی اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت در سال ۲۰۱۵ در گروه آسیب پذیر قرار گرفته است.

یکی از مناطق حائز اهمیت زیست محیطی گاندو بخش هایی از نواحی جنوب سیستان و بلوچستان معروف به زیستگاه گاندو تمساح پوزه کوتاه مردابی است.

این نواحی به عنوان غربی ترین محدوده پراکنش تمساح مردابی در سطح جهان به شمار می روند و محدوده زیستگاهی و پراکنش این‌ گونه ارزشمند از حوزه شهرستان راسک شروع شده و در مسیر رودخانه سرباز و باهوکلات دشتیاری که جمعیت قابل ملاحظه ای از مردم محلی در اطراف آن زندگی می کنند ادامه می یابد و در نزدیکی خور باهو ختم می شود.

منطقه حفاظت شده گاندو در محدوده باهوکلات دشتیاری در سال ۴۹ با نام منطقه حفاظت شده باهوکلات ثبت و اعلام شد و در سال ۶۱ به سبب زیست گونه منحصر بفرد تمساح پوزه کوتاه ایرانی که در اصطلاح محلی "گاندو" گفته می شود، به منطقه حفاظت شده گاندو تغییر نام داده شد.

این منطقه دارای اقلیم خشک و گرم است و گونه‌های مهم گیاهی نظیر جنگل های حرا، چش و میوه‌های گرمسیری موز و انبه بصورت دست کاشت و از گونه های مهم جانوری گاندو، خرس سیاه، کاراکال، جبیر، سنجاب بلوچی و لاکپشت‌های سبز زیست می کنند.

سیمای منطقه حفاظت ‌شده گاندو در یک طبقه بندی کلی دربرگیرنده رودخانه‌ها، آبگیرهای محل زیست تمساح تالابی، اراضی ساحلی مجاور دریای عمان، رویشگاه جنگل‌های حرا و زیستگاه زادآوری بسیاری از پرندگان، وجود کوه‌ها و ارتفاعات واقع در شمال، شمال شرق و شرق منطقه و همچنین اراضی پست مرکز و جنوب منطقه (دشت باهوکلات) است.

باهوکلات منطقه ای هموار با دامنه ارتفاعی تا ۹۰۰ متر و نواحی مرتفع با وسعتی اندک در شمال قرار گرفته و از جنوب به خور گواتر و حور باهو و مرز با کشور پاکستان متصل است.

تمساح پوزه کوتاه ایرانی

خزندگان از جمله جانوران ارزشمندی هستند که نقش مهمی را در تعادل چرخه طبیعت به عهده دارند. از میان حدود ۲۰۰ گونه خزنده که در کشورمان شناسایی شده گونه کروکودیل از ارزش خاصی برخوردار است.

راسته کروکودیل‌سانان در ایران تنها دارای یک خانواده به نام کروکودیلیا و یک گونه تمساح پوزه کوتاه ایرانی یا تمساح مردابی می‌باشد.

اهمیت اینگونه منحصر به فرد از آن جهت است که تنها زیستگاه آن محدود به منطقه جنوب شرقی بلوچستان می‌شود و چون اهالی محل نام "گاندو" را برای این حیوان برگزیده‌اند، سازمان حفاظت محیط زیست جهت حراست و مراقبت از زیستگاه‌های طبیعی آن، مناطق فوق را تحت عنوان منطقه حفاظت شده گاندو تحت مدیریت خود دارد.

وسعت این منطقه بر اساس جدیدترین اطلاعات ماهواره‌ای بالغ بر ۴۶۵ هکتار بوده و دارای رودخانه‌های مهمی مانند سرباز، باهوکلات و کلاجو می‌باشد و در این روخانه‌ها برکه‌هایی وجود دارد که هر کدام توسط یک یا چند تمساح اشغال شده و با توجه به موقعیت آن، اسم خاصی دارد که معروف‌ترین برکه‌های موجود در این منطقه برکه فیروزآباد، آزادی، درگس، کهیر برز، هوت کت، شیرگواز، باهو کلات، پیر سهراب، زیر سد پیشین، جنگل و برکه پلنگی و دریاچه سد پیشین است.

بسیاری از گودال‌های آب را که اهالی روستایی به نام "هوتک" می‌نامند، در خلال سال‌های ۷۷ تا ۸۳ به دلیل بحران‌های خشکسالی، خشک شد و منجر به مرگ و میر تعدادی از این جانوران ارزشمند گردید بگونه ای که ماموران محیط زیست مجبور به زنده‌گیری و انتقال تعدادی از آنها به مکان‌های مناسب شدند.

بر اساس سرشماری سال ۸۲ تعداد کروکودیل‌های ایرانی نزدیک به ۳۰۰ سر تخمین زده شد که پرتراکم‌ترین بخش، منطقه پیشین و جکی‌گور بوده که در دریاچه سد پیشین نزدیک به ۱۰۰ عدد مشاهده شده است.

وضعیت فعلی تمساح

نسل این گونه در سطح جهان در معرض خطر نابودی قرار دارد و به عنوان یک جانور نادر در جهان مطرح است.

در پی سرشماری که اداره کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان انجام داده، تعداد گاندوها یا تمساح های پوزه کوتاه ایرانی که در این استان زندگی می کنند به ۲۰۰ سر رسیده است.

جمعیت این حیوان در سراسر جهان حدود ۲ هزارو ۴۰۰ سر بیشتر نیست که آنها هم در برکه هایی که در حال خشکی است در معرض خطر قرار دارند.

زیستگاه طبیعی

در نواحی رودخانه‌ای به ویژه در برکه‌هایی که آب آن عمیق‌تر باشد تاکنون شواهدی مبنی بر زیست کروکودیل ایران در آب‌های شور به دست نیامده است.

تغذیه

تمساح پوزه کوتاه اغلب شب‌ها و در اطراف رودخانه به منظور تهیه غذا به شکار می‌پردازد و از ماهی‌ها، پرندگان و پستانداران تغذیه می‌کند.

البته ‌گاهی به دام‌ها، سگ‌های گله و حتی انسان نیز گریزی می‌زند، چند سال پیش کشته شدن یک کودک ۶ ساله توسط تمساح در ایران گزارش شده است.

بر خلاف جثه‌اش به غذای زیادی احتیاج ندارد، شاید در روز به ۵۰۰ گرم گوشت نیز قناعت کند و شکار را بعد از گرفتن به طور کامل با آرواره‌های قوی می‌فشارد و سپس آن را کاملا به داخل آب می‌برد یا این که آن را در جوار رودخانه یا برکه مخفی می‌کند.

جفت‌گیری و زاد و ولد

تمساح ایرانی معمولا بین پنج تا ۱۰ سالگی بالغ می‌شود، اما تعداد محدودی از آنها به سن بلوغ می‌رسند.

پرندگان، شغال‌ها و روباه‌ها بزرگ‌ترین آفت بچه‌های تمساح هستند و در شروع فصل بارندگی تمساح ماده هنگام شب در حاشیه شنی رودخانه گودالی به عمق تقریبی نیم متر حفر کرده و در آن ۲۰ تا ۶۰ تخم می‌گذارد و روی آن را با شن می‌پوشاند.

هر تخم در حدود ۵/۶ سانتیمتر طول و چهار سانتیمتر عرض دارد و تمساح این حفره را معمولا هم سطح بالاترین میزان قابل پیش‌بینی آب رودخانه حفر می‌کند.

پس از تخمگذاری، کروکودیل ماده اغلب اوقات خود را برای حفاظت از تخم‌ها در اطراف این حفره می‌گذارند و پس از حدود ۶۰ روز که زمان از تخم بیرون آمدن نوزادان است، مادر برای اینکه احتمالا شن‌های روی تخم‌ها برای آنها سخت و سنگین نباشد به کمک آنها می‌شتابد.

این گونه تنها خزنده ایرانی است که تا این اندازه از نوزادان خود مراقبت به عمل می‌آورد.

ظاهر کلی

توله با طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتیمتر به دنیا می‌آید و به رنگ زیتونی و با نوارهای تیره بر روی دمشان و نقاط تیره رنگ در طول ۲ طرف بدنشان دیده می‌شود.

در حین رشد به تدریج این علائم محو می شود و کروکودیل‌های مسن‌تر به رنگ قهوه‌ای روشن با علائم تیره پراکنده‌ای بر بدنشان هستند.

در آرواره بالا ۱۹ دندان و در آرواره پایین ۱۵ دندان دارند (در مجموع ۶۸ عدد). چهارمین دندان آرواره پایین بزرگ‌تر از بقیه است، که در یک حفره در بالای فک جای می‌گیرد.

ساختمان دندان گاندو برای جویدن مناسب نیست، اما شیره گوارشی آنها اسید فراوان دارد که می‌تواند در عرض چند دقیقه هر چیزی را ذوب کند.

سوراخ چشم او مانند گربه بیضی شکل است و عمودی که نشان‌دهنده سازش او با طبیعت یک روکش بی‌رنگ (پلک سوم) جهت زیر آب، و مجهز به دانه‌هی نورافشان جهت شکار در شب می باشد و در سوراخ بینی ماهیچه‌ای وجود دارد که آن را در زیر آب محافظت می‌ کند.

گوش این حیوان به صورت شکاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرک جهت محافظت از آن در زیر آب دارد.

در قسمت پشت آن چهار یا ۶ ردیف صفحه استخوانی قرار دارد که در هر ردیف بین ۱۶ تا ۱۸ استخوان صفحه غضروفی و محکمی را ایجاد کرده‌اند و مانند زرهی پشت او را از شانه تا کمر می‌پوشانند.

قسمت زیرینه تمساح، پوشیده از فلس‌های غضروفی ریز است.

در حدود نیمی از کل بدن کروکودیل را دم قوی این حیوان تشکیل می‌دهد و دم مانند سکان کشتی پهن و انتهای آن را صفحات دندانه‌دار استخوانی فرا گرفته و زاییده‌ای نیز در جلوی آن قرار دارد که به جلو بردن او در آب کمک می‌کند.

دست و پا بسیار کوتاه است، پنج انگشت در هر دست و چهار انگشت در هر پا که با پرده نازکی نیز پوشیده شده است.

تمساح پوزه کوتاه ایرانی از نظر اندازه و قد یک تمساح با جثه متوسط است، این کروکودیل می‌تواند با طول چهار متر نیز رشد کند اما در محل، تمساح‌های سه متری نیز به ندرت ممکن است دیده شوند.

بزرگترین گاندو که تاکنون مشاهده شده حدود ۶/۳ متر بوده که در منطقه‌ای به نام کافه یوسف در نزدیکی گرم بیت دیده شده است.

نادیده گرفتن هشدارها و مقصر دانستن گاندوها

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: در یکسال گذشته بیش‌ از ۳۰ سر تمساح از هوتک‌ها و نزدیکی منازل مسکونی جنوب این استان جمع‌آوری و به زیستگاه اصلی خود در منطقه باهوکلات منتقل شدند.

وحید پورمردان گفت: همچنین در این مدت منطقه حفاظت شده گاندو بعد از ۴۹ سال بازنگری شد که این امر اتفاق بزرگی برای استان بود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان بیان کرد: گاندو حیوانی گوشه گیر و منزوی است و با مردم کاری ندارد اما بدلیل آنکه از اوایل اردیبهشت تا اواخر مهر هر سال فصل زادآوریست تمساح ها در این ایام به شدت از زیستگاه خود مراقبت می کنند و تمساح مادر نسبت به هر صدایی حساس است تا جاییکه حتی اجازه نمی دهد تمساح نر بالغ نیز به زیستگاهش نزدیک شود.

وی ادامه داد: هم‌اینک با توجه به افزایش بارندگی ها نسبت به سال های قبل و بیشتر شدن برکه های آب خوشبختانه امسال از جانب گاندوها تلفات جانی نداشتیم اما تا پایان مهر خطر حمله تمساح ها در صورت مراقب نبودن والدین و تجاوز انسان به زیستگاه این جانور وجود دارد.

پورمردان خاطرنشان کرد: تابلوهای هشداردهنده بیشتری در منطقه نصب شده و حتی اشکالی بر روی این تابلوها طراحی شده تا کسانیکه سواد ندارند نیز متوجه موضوع شوند با این وجود گاهی اوقات به سبب نادیده گرفتن هشدارها شاهد اتفاقات ناگواری هستیم.

وی گفت: از آنجایی که تنها راه برای جلوگیری از حمله تمساح به انسان آموزش جوامع و نظارت و پایش است ۳۰ نفر از کارکنان محیط زیست سراسر استان به صورت بسیج همگانی به مناطقی که احتمال زیست تمساح وجود داشت اعزام شده و با نصب بنر، گفت وگو با مردم و سخنرانی در میان جماعات مردمی هشدارهای لازم در مورد زیستگاه تمساح ها و پرهیز از نزدیک شدن به آنها را ارائه کردند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: حصارکشی امکانپذیر نیست زیرا محدوده زیست تمساح بسیار وسیع است و طول رودخانه باهوکلات نیز بیش از ۳۴۰ کیلومتر و برکه های محل زیست گاندوها متعدد و پراکنده است و از طرف دیگر حصار کشی تعارض ایجاد می کند و هدف محیط زیست از بین بردن تعارض هاست.

وی خاطرنشان کرد: ساختار بیولوژیکی تمساح ها نیز بگونه ای است که از هر حصاری می توانند عبور کنند علاوه بر این اگر بچه ها از این حصارها وارد شوند و مورد هجوم تمساح قرار گیرند برگشت آنها سخت تر خواهد بود.

پورمردان اظهار داشت: برای آموزش روستاییان کلیپی نیز به زبان بلوچی ساخته و پخش کرده ایم و مردم باید هشدارها را جدی گیرند و از نزدیک شدن به زیستگاه تمساح خودداری کنند.

وی گفت: گاندوها شناسنامه این استان و در نزد مردم منطقه مقدس هستند.

۹ مجروح گاندو در ۱۰ سال اخیر

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان افزود: در ۱۰ سال گذشته گاندو باعث مجروح شدن ۹ نفر شده که از این تعداد هفت نفر آسیب جزئی و ۲ نفر دچار آسیب جدی شدند.

وی ادامه داد: ۲۱ مرداد سالجاری پسر بچه روستایی از اهالی روستای هوت‌گت‌بالا از توابع شهرستان چابهار مورد حمله تمساح قرار گرفت و از ناحیه مچ دست چپ دچار آسیب جدی شد.

پورمردان با تشریح این حادثه بیان کرد: علت وقوع این حادثه که منجر به قطع دست پسر بچه از ناحیه مچ توسط تمساح شده، این بود که چند نوجوان به قصد شنا به زیستگاه تمساح رفته و یکی از آنان مورد حمله گاندو قرار گرفته و دچار آسیب جدی شده بود که بلافاصله به بیمارستان منتقل شد و استاندار سیستان و بلوچستان نیز دستور داد تمامی اقدامات درمانی وی انجام شود اما خانواده، این پسر بچه را برای درمان به پاکستان منتقل کردند.

وی خاطرنشان کرد: مدت ۲ سال است که براثر بارندگی ها زیستگاه تمساح وسیع تر شده و روز قبل از این حادثه نیز بارندگی شدیدی در منطقه باریده و استرس این حیوان را بیشتر کرده بود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: همچنین حوا رئیسی دختر حدود ۱۰ ساله اهل روستای مولاآباد کشاری از توابع شهرستان سرباز در پایین دست سد پیشین رودخانه باهوکلات در ۲۹ تیر ۹۸ مورد حمله گاندو قرار گرفته و دست این کودک توسط تمساح پوزه کوتاه شدیدا دچار آسیب شد.

وی افزود: تلاش های بسیاری در زمینه آگاه سازی مردم صورت می گیرد اما متاسفانه گاهی شاهد چنین اتفاقات ناگواری هستیم.

بازدید از برکه‌های تمساح نیازمند کسب مجوز از محیط زیست

پورمردان ادامه داد: بازدید از برکه های تمساح و مشاهده آن در طبیعت نیازمند کسب مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست است.

وی اظهار داشت: برای مشاهده گاندو در طبیعت باید فاصله را رعایت کرد زیرا در صورت نزدیک شدن انسان به برکه های طبیعی، این جانور به زیر آب رفته و تا مدت ها مخفی می ماند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: در صورت رعایت فاصله در برخی برکه ها مشاهده آن به راحتی امکان پذیر است ولی راهنمایان محلی تورهای گردشگری باید وسایل و ادوات لازم مانند دوربین چشمی، تلسکوپ و غیره برای مشاهده این گونه را دارا باشند.

وی افزود: از هرگونه نزدیک شدن به برکه ها و تغذیه دستی به تمساح ها پرهیز شود زیرا در بلندمدت باعث تغییر رفتار گونه می شود و در صورت رعایت فاصله حتی در موقع زاد و ولد خطری برای مردم و گردشگران وجود ندارد.

مردم جنوب سیستان و بلوچستان برای این جانور ارزش و منزلت قائل هستند و هیچگاه مبادرت به شکار و یا کشتن آن نمی کنند و برخی مواقع که گاندو به روستایی نزدیک می شود اهالی موضوع را به ماموران محیط زیست اطلاع می دهند تا با احتیاط لازم به زیستگاه خود منتقل شود.

قرنهاست که مردم این منطقه در کنار تمساح ها زندگی می کنند و آن را مقدس می دانند و اجازه تعرض به گاندو را به هیچ کس نمی دهند، با وجود اینکه این حیوان تاکنون به چند نوجوان حمله و آنان را زخمی کرده اما کسی به گاندوی مهاجم آسیبی نرسانده است.

بر اساس باور قدیمی وجود گاندو در برکه ها باعث برکت و وسعت روزی مردم منطقه شده و به همین دلیل به هیچ وجه شکار نمی شود.

مردم مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان که به حفاظت از محیط زیست خود بسیار اهمیت می‌دهند گاندو را نماد برکت و آبادانی می‌دانند و معتقدند که با هجرت و مرگ این حیوان خشکسالی و قحطی بر زندگی آنها سایه می‌اندازد به همین سبب تمامی تلاش خود را برای مراقبت و بقای حیات این حیوان به کار می‌گیرند.

بومیان در طول سالیان متمادی قلمرو تمساح پوزه کوتاه را به رسمیت شناخته و در برخی نقاط برای حفظ زیست این حیوان منحصر به فرد ایرانی گاه با ظرفی غذا به کنار برکه رفته و با در آوردن صدا این حیوان را به غذا خوردن در کنار برکه دعوت می‌کنند که این امر زندگی مسالمت آمیزی را رقم زده است.

از نکات قابل توجه بر ادعای بومیان منطقه در مظهر برکت و آبادانی بودن گاندو ایرانی این است که این حیوان با حفر کانال‌هایی که چندین متر عمق داشته و طول آنها تا ۱۵ متر می‌رسد هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانال‌ها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کند به همین دلیل مردم بومی علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که هر جا گاندو باشد آب فراوان است.