اختران سپهر فرهنگ و تمدن اسلام و ایران
«ابن دانیال»؛ چشم‌پزشک شاعر
شمس‌الدین محمد بن دانیال موصلی مشهور به «حکیم بن دانیال» چشم‌پزشک، شاعر و ادیب قرن هفتم هجری است.
بارها شنیده‌ایم که گذشته چراغ راه آینده است. این چراغ روشنگر مسیری است که به ساختن بنای تمدن ایرانی اسلامی می‌انجامد. چراغی که انوار روشنگرش حاصل تلاش صدها حکیم، هنرمند و فیلسوف مسلمان است که از قرن‌ها پیش خشت‌به‌خشت این بنای سترگ را روی هم گذاشته‌اند.
برای خوشه‌چینی از خرمن دانش و فرهنگ، از جلد اول کتاب «تقویم تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام و ایران» تألیف دکتر علی‌اکبر ولایتی که به سال ۱۳۹۲ در انتشارات امیرکبیر به زیور طبع آراسته شده، بهره برده‌ایم.
شمس‌الدین محمد بن دانیال بن یوسف خزاعی موصلی (۶۴۷-۷۱۰ق / ۱۲۴۹-۱۳۱۰م)، مشهور به «حکیم بن دانیال»، چشم‌پزشک و شاعر و ادیب است.
نام پدرش را خلیل بن دانیال نوشته‌اند. در میان آثار او مطلبی دالّ بر مهارت او در حکمت یافت نمی‌شود و سبب اشتهارش به حکیم، به همراه تکریم و احترام بسیار، احتمالاً اشتغال وی به طبابت بوده است.
ابن دانیال در موصل به دنیا آمد و در زمان سلطنت ملک ظاهر بیبرس بندقداری به مصر مهاجرت کرد. عثمان بن سعید قهری شاعر، معروف به ابن لؤلؤ، استاد وی در زمینه ادبیات بود.
ابن دانیال در محله‌ای در باب‌الفتوح قاهره به چشم‌پزشکی اشتغال داشت و در ضمن آن به امرا و ملوک نیز خدمت می‌کرد و با آنها ارتباط داشت؛ چنان‌که گفته‌اند از دیوان امیر سیف‌الدین سلّار مستمری دریافت می‌کرد و قبل از به سلطنت رسیدن ملک اشرف وی را در سفرها همراهی می‌کرد اما مشخص نیست که وی در مقام طبیب به امرا و ملوک خدمت می‌کرده یا در مقامی دیگر.
ابن دانیال سرانجام در قاهره درگذشت.
وی فردی نکته‌سنج، بذله‌گو، حاضر جواب و صاحب دیدگاهی انتقادی به حوادث سیاسی و اجتماعی زمان خود بود. این امر در اشعار و حکایات نقل شده از او مشهود است. این آثار را می‌توان انعکاس گوشه‌ای از تاریخ اجتماعی مصر آن عصر دانست. شیوه زندگی، پیشه طبابت و شخصیت او نشان‌دهنده پویایی و بینش عمیق وی درباره واقعیت‌های محیطش است.
شاید بتوان میان ابن دانیال در مصر و عبید زاکانی در ایران که تقریباً هم‌روزگارند، شباهت‌هایی یافت؛به‌ویژه آنکه شرایط سیاسی-اجتماعی هر دو جامعه در آن روزگار، تا حدودی همسان است. این همسانی را می‌توان در لحن طنزآلود اشعار و مضامین و الفاظ مندرج در آثار ادبی هر دو شاعر دید.
ابن دانیال مقاصد خود را از طریق آثارش و بیشتر به نظم بیان می‌کرد. از او آثاری به جا مانده است که بدین قرارند:
۱. سه نمایشنامه کمدی - انتقادی - اجتماعی به نام‌های طیف‌الخیال، عجیب و غریب و المتیَّم و الضائع الیتیم که باعث شهرت ابن دانیال شدند. نمایشنامه‌ها نثری فصیح دارند اما در مواردی الفاظ عامیانه و اصطلاحات رکیک نیز در آنها دیده می‌شود. در هر سه نمایشنامه موسیقی و رقص و آواز به کار رفته و دارای مقدمه‌ای کوتاه است که هدف نویسنده را از تألیف آن شرح داده است. طرح و شخصیت‌پردازی در طیف‌الخیال از دو نمایشنامه دیگر بهتر است. عجیب و غریب طرح مرتبی ندارد و بررسی المتیم و الضائع الیتیم به سبب از بین رفتن قسمت‌های بسیاری از دست‌نوشته آن بسیار دشوار است.
۲. المختار من شعر ابن دانیال، که گزیده‌ای از اشعار اوست و صلاح صفدی آن را مرتب کرده است. این اثر در سال ۱۹۷۸ در بغداد منتشر شد.
۳. عقود النّظام فی من ولی مصر من الحکّام، ارجوزه‌ای ۱۰۱ بیتی شامل نام قضات مصر، از زمان فتح اسلامی تا عهد ابن دانیال است. این ارجوزه جوهرة‌النظام نیز نامیده شده است.
۴. ارجوزة فی الطب، نسخه‌ای از آن در ایاصوفیا محفوظ است.
۵. کفایه المتطبّب و نهایة‌المتأدُب، در طب.
۶. شرح المقصود فی التصریف، که موضوع آن علم صرف است.
منبع: آنا
72
