سازه های آبی کهگیلویه وبویراحمد میراث گرانبهای نیاکان

استان چهار فصل کهگیلویه و بویراحمد به دلیل داشتن کوهستان های بلند از منابع آبی زیادی در پهنه ۱۶ هزار کیلومتر مربعی خود برخوردار بوده است که این ظرفیت، بستر را برای هدایت آب و ایجاد سازه های آبی در روزگاران کهن فراهم کرده بود.

آسیاب های آبی،قنات ها و آب انبارها از جمله سازه های آبی تاریخی شناسایی شده در این استان هستند که ضمن فراهم کردن رفاه مردم باعث ایجاد کسب و کار و حرفه های جدید در روزگاران کهن شد.

قنات ها

قنات ها یکی از قدیمی ترین سازه های آبی مورد استفاده مردم کهگیلویه و بویراحمد در گذشتگان دور تاکنون بوده است،این سازه ها حداقل از سه هزار سال پیش به دلیل کم آبی های موجود در فلات ایران وجود داشته است .

قنات شامل یک گاو چاه (چاه مادر ) در بالادست و تعدادی چاه جاذب به نسبت منطقه و مظهر قنات است که در انتها با دانش انتقال آب در سطح دشت به تکامل کامل خود می رسد.

استفاده از قنات و سهمیه بندی آن و حتی سنت های رایج در قنات همچون وقف آب حکایت هایی است که نشان از اهمیت این سازه ها در زندگی مردم در زمان های کهن داشته است.

معماری قنات ها نیز متنوع و از قنات های ساده تا قنات های دو طبقه آب شور و شیرین را شامل می شود.

آسیاب های آبی

آسیاب آبی دستگاهی برای خرد کردن گندم و سایر غلات بوده که با استفاده از تکنیک سرعت و فشار آب کار می کرد.

ساختمان داخلی آسیاب دارای چند اتاق به منظور استراحت آسیابان و انبار گندم هایی است که باید آرد شود به همین خاطر هم با هنرمعماری خاصی به آن پرداخته می شده است به طوری که آسیاب ها در پهنای وسیع شامل پایاب، تنوره ،استراحت گاه، بارانداز، اسطبل و انبار بنا می شده است.

روش کار آسیاب بدین صورت که آب ابتدا وارد یک حوضچه شده و در آن جا آب پاک و تمیز می‌ شود.
از این حوضچه چون حمام و استخر استفاده می‌شده و آب پس از عبور از تخته بند حوضچه وارد تنوره عمودی و با فشار زیاد به پرده چوبی وارد و آن را می‌چرخاند و سنگ زیرین همیشه ثابت باقی می‌ماند.

گندم به تدریج از دول وارد سوراخ وسط سنگ شده در بین دو سنگ بالایی وپایینی قرار می‌گیرد و خرد و به آرد تبدیل می‌شود و آب وارده به آسیاب از زیر سوراخ آن خارج و به کشتزارها می‌رود.

آب انبار

آب‌انبار،حوض یا استخر سرپوشیده‌ای است که به طور معمول برای ذخیره آب در زیر زمین ساخته می‌شود و در مناطق کم‌آب و خشک آب انبار از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می شود وآب های ذخیره شده فصل زمستان در تابستان به مصرف می رسد.
انباری های ذخیره آب در ابتدا به صورت گودال بود اما رفته رفته با پیشرفت جوامع آب انبار ایجاد شد.

تمدن های ایران ، مصر و بین‌النهرین آب را در آب‌انبارهای سرپوشیده غیرقابل نفوذی که از تبخیر شدن آب و آلودگی آن جلوگیری می ‌کرد ذخیره می ‌کردند.

در کشورهای یونان و روم نیز از این شیوه برای ذخیره آب استفاده می‌شد و تاریخ ایجاد برخی آب‌انبارها در فلسطین به دوران نبطیان باز می ‌گردد.

شناسایی سازه های تاریخی

معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد گفت:۳۸۷ سازه تاریخی آبی شامل آسیاب،قنات و آب انبار در استان شناسایی شده است.

رحیم دادی نژاد افزود: ۲۰۰آب انبار،۱۶۷ آسیاب آبی و۲۰ قنات در کهگیلویه و بویراحمد شناسایی شده است.

وی با اشاره به اینکه قنات یا کاریز، راه‌آب یا کانالی است که در زیر زمین حفر شده، تا آب را از مناطق پر آب برای رسیدن به سطح زمین به جریان اندازد بیان کرد: این جوی یا کانال در عمق زمین با ارتباط رشته‌چاه‌هایی است که از مادر چاه سرچشمه می‌گیرد به سمت مظهر قنات جایی که آب از زیرزمین به سطح هدایت می‌شود، کشیده شده است.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد تصریح کرد: طول برخی از قنات های استان حداقل سه کیلومتر است.

دادی نژاد گفت:قنات های شهر تاریخی دهدشت ، چهارمه ، تمبی ، کلایه ،میمند ، دشت چرام ، لهوس سی سخت ، رودشتی نمونه هایی از این هنر صنعت می باشند که هنوز کارایی خود را از دست نداده اند.

دادی نژاد تصریح کرد: آسیاب های آبی نیز به دلیل ویژگی های خاص حود مانند تکنیک جاگذاری و ساخت ، نوع شیب بندی سطح زمین ، شدت و نفوذ جریانات آبی و نوع زمین شناسی منطقه نشان از دانش سازندگان آن دارد.

وی تاکید کرد:آسیاب ها در چند بخش خلاصه شده است که شامل کانال هدایت آب ، پره های گردشی ، سنگ های زیر و رویی ، میله متحرک ، بخش جداسازی و کانال انتقال حبوبات و غلات را شامل می شود.

دادی نژاد اظهار داشت:مجموعه دیل و آرو ، تنگ پیرزال ، قلعه عزیزی چرام ، تنگ مهریان ، دشت چرام از مهمترین آسیاب های آبی تاریخی شناسایی شده در استان است.

وی اضافه کرد:معماری آب انبارها ، چگونگی استفاده از حوضچه های آرامش و آهک ریزی و استفاده از ساروج در ضد آب کردن بدنه ها و درزگیری این فضای بزرگ خود دست آورد بزرگ معماری به شمار میرفته است.

وی تاکیدکرد:نمونه های مهم آب انبارهای استان در بافت تاریخی دهدشت ، چرزو و آرو ، مناطق عشایری جاده های مالرو استان و لوداب شناسایی شده است.

دادی نژاد عنوان کرد: ثبت ملی گرفتن اعتبار برای مرمت و تعیین حریم پیشگیری از تعرض سودجویان از جمله برنامه‌های میراث فرهنگی برای صیانت از بناهای تاریخی کهگیلویه و بویراحمد از جمله سازه های آبی است.

معاون اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد تاکید کرد: هم اکنون کار صیانت از سازه های آبی با مشارکت دستگاه های اجرایی متولی چون جهاد کشاورزی و آب منطقه ای انجام می شود.

وی اظهار داشت: امروزه سازه های آبی نقش مهمی در جذب گردشگر،ایجاد اشتغال و آشنایی با تمدن نیاکان ایرانی دارد و اختصاص اعتبار برای مرمت این سازه ها موضوع دیگری است که باید به آن توجه جدی شود.

وی گفت:تا زمان حاضر ۷۲۰ اثر میراث فرهنگی استان در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

وی تصریح کرد:آسیاب ها، خانه های تاریخی، قلعه ها، آب انبارها، بقاع متبرکه، گورستان های تاریخی، پل ها، مساجد و کاروانسراها از مهمترین بناهای تاریخی ثبت شده این استان در فهرست آثار ملی هستند.

وی بیان کرد: نقوش برجسته تنگ سولک در بهمئی، آثار سنگی چین لوداب، شهر سنگی دلی یاسیر کهگیلویه، قلعه کی نصیر بهادر بویراحمد، قلعه رئیسی کهگیلویه و دو گور دو پا در باشت از جمله بناهای تاریخی مهم ثبت ملی شده این استان است.

یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی این استان تابوت سفالی مربوط به هزاره اول قبل از میلاد بوده که در کشور منحصر به فرد است.

سکه‌ها، ظروف سفال و فلزی مربوط به دوره‌های ایلامی، هخامنشی، اشکانی و ساسانی از جمله اشیای تاریخی کهگیلویه و بویراحمد است.

استان کهگیلویه و بویراحمد را به دیار آریوبرزن سردار نامی ایران در دوره هخامنشی می‌شناسند.

این استان بخشی از تمدن عیلام بوده و در دوره بعد از اسلام و همچنین بعد از ورود آرایی‌ها جزئی از خاک تمامی حکومت‌های ایران بود.

این استان در دوره‌های تاریخی مختلف با نام‌هایی بلاد شاپور، جبال گیلویه و کهگیلویه شناخته شده است.

کهگیلویه و بویراحمد با بیش از ۷۲۶ هزار نفر جمعیت در جنوب غربی ایران قرار دارد و این استان بیش از ۱۶ هزار کیلومتر مربع مساحت دارد.

منبع: ایرنا

68