اوضاع آب‌های مشترک؛ از ارس تا هیرمند/ آیا ریشه‌ کم‌آبی ایران آن سوی مرزها است؟

محمدابراهیم رئیسی درباره فعالیت کشورهای همسایه بر حوضه آب‌های مشترک و مرزی و تاثیر آن بر ورودی‌ها به ایران اظهار داشت: در مورد آب‌های مرزی باید موضوع قدرت و هژمونی را در نظر داشته باشیم، هژمونی از مشتقات قدرت است. اینکه یک کشور از نظر مکان جغرافیایی منبع آبِ کجا باشد (بالادست یا پایین‌دست)، چه پتانسیلی برای استفاده از زیرساخت‌های موجود دارد و یا اینکه کشور مبدا چقدر قدرت دارد، برای آن کشور هیدروهژمونی به وجود می‌آورد، بی‌توجهی به این مسئله باعث می‌شود نتوانیم درست تصمیم بگیریم.

وی افزود: باید باور کنیم آنکه در بالادست آب را کنترل می‌کند قدرت دارد، باید روش‌های مختلفی را برای مدیریت و پذیرش این قدرت انجام دهیم. این روش‌ها می‌تواند براساس مطالعاتی که انجام شده است شامل مکانیزم اجبارآور برای ایجاد پذیرشِ قدرت، مکانیزم ایجادکننده‌ مطلوبیت برای ایجاد پذیرشِ قدرت، مکانیزم ایجادکننده‌ی توافق هنجاری برای ایجاد پذیرشِ قدرت و مکانیزم ایجادکننده‌ی هژمون ایدئولوژیک برای ایجاد پذیرشِ قدرت باشد.

دبیر مالی و اقتصادی کمیته ملی سدهای بزرگ تصریح کرد: برخی مواقع آنقدر قدرت اقتصادی و در برخی موارد قدرت نظامی داریم که می‌توانیم هژمونی آب را تحت‌تاثیر قرار دهیم، بنابراین باید با شناخت این موضوع و اینکه در هیدروپلیتیک و اقتصاد سیاسی آب این قضایا مطرح است، در مورد راه‌حل‌ها فکر کنیم.

وی گفت: ابتدا باید جایگاه‌مان را نسبت به کشورهای بالادست در حوزه آب از جمله ترکیه و افغانستان مشخص کنیم، از لحاظ جغرافیایی هر دو این کشورها در بالادست هستند. یعنی منشا دجله و فرات، ترکیه و هیرمند در افغانستان است، با این تفاسیر باید مباحث آب را نه در اقتصاد که در چارچوب اقتصاد سیاسی مطرح کنیم و با استفاده از ابزار اقتصاد سیاسی در مورد آب‌های مرزی صحبت کنیم.

رئیسی با بیان اینکه در موضوع آب‌های مرزی نیازمند مطالعات هستیم، تصریح کرد: تاکنون در مورد آب‌های مرزی مطالعات قوی نداشته‌ایم و اگر هم بوده پراکنده است، البته اخیرا وزارت نیرو به طور متمرکز در مورد وضعیت آب‌های مشترک بررسی‌هایی داشته، در کشورهای دیگر در مورد حوضه‌های مهم مشترک مطالعات زیادی انجام شده است. اکونومیست چندی پیش شاخصی بنام شاخص صلح آبی منتشر کرده و وضعیت حوزه‌های مشترک را بررسی و نحوه تعاملات را مورد ارزیابی قرار داده است اما در ایران مطالعه دقیقی را شاهد نبوده‌ایم.

وی خاطرنشان کرد: ما در حوضه‌های دجله و فرات یکی از بدترین مباحث تعاملاتی، نهادی، مالی و سیاسی را شاهدیم که نمی‌تواند یک همکاری شکل بگیرد، در تجربیات موفق در جهان این قضایا را با همکاری حل کرده‌اند و به جای اینکه شروع به تقسیم آب کنند به این فکر می‌کنند که چگونه منافع آب را بین هم تقسیم کنند، به فرض کشوری آب دارد با کشوری که تکنولوژی تولید برق از آب را ندارد تعامل می‌کند و کار مشترک که منافع هر دو کشور را در برگیرد، انجام می‌دهند، همانند کار مشترکی که ایران با جمهوری آذبایجان در حوزه سدهای خداآفرین و قیزقلعه‌سی دارد بر این اساس که سرمایه‌گذاری مشترک تعریف شده و منافع آن از مسیر تولید آب در بخش کشاورزی و برق تامین می‌شود.

دبیر مالی و اقتصادی کمیته ملی سدهای بزرگ با بیان اینکه بیشترین تاثیر طرح‌های توسعه ترکیه روی عراق و سوریه و بطور غیرمستقیم بر ایران است، گفت: اگر پروژه گاپ ترکیه بروی دجله و فرات اجرایی شود ورودی آب به عراق و سوریه تا 50 درصد کاهش می‌یابد و این بدان معناست که ایران نیز به طور غیرمستقیم با توجه به تاثیری که بر هورالعظیم دارد، متاثر می‌شود. عدم ورود آب کافی به هورالعظیم بروز ریزگردها در کنار کاهش خدمات اکوسیستمی این تالاب را بدنبال دارد که زیان‌های اقتصادی عظیمی را به ما تحمیل می‌کند.

وی تاکید کرد: برای حل موضوع آب‌های مرزی بعد از شناخت منطقه‌ای و شناسایی مبانی مختلف، باید مذاکرات فعال همه‌جانبه داشته باشیم، نمی‌توانیم در مذاکرات فقط در مورد مبحث آب صحبت کنیم، آب را باید در قالب اقتصاد سیاسی ببینیم و مولفه‌های روابط تاریخی و نهادهای موجود در منطقه و بازیگران را در نظر بگیریم تا به تصمیمات خوب‌تری دسترسی پیدا کنیم. هرچه زودتر باید این اتفاق بیفتد زیرا فقط مسئله آب نیست، محیط زیست هم اهمیت دارد، در غیر این صورت آثار غیرمستقیم عدم مدیریت آب‌های مرزی سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در مناطق مرزی را نیز زیر سوال می‌برد.

این کارشناس اقتصاد مدیریت منابع آب در ادامه گفت: در حال حاضر حقابه ما از ارس 50-50 است که طی قرارداد با شوروی سابق تعیین شده است اما برای برداشت باید تاسیساتی وجود داشته باشد که به نظر می‌رسد طرف آذربایجان و ارمنستان آب بیشتری برداشت می‌کنند، ما نیز در سال‌های اخیر سعی کردیم خلا را جبران کنیم و سهم‌مان را برداریم، اما در این حوضه هم ترکیه فعالیت‌هایی را آغاز کرده که موجب کاهش آب ورودی به ارس خواهد شد نمونه آن بهره‌برداری از سد کارکورت بروی ارس است که برای ما مشکل‌ساز خواهد شد.

وی همچنین بیان داشت: اکنون افغانستان هم تلاش زیادی برای مهار هیرمند می‌کند، ما باید با این کشور وارد یک تعامل منطقی شویم تا بتوانیم حقابه‌مان را دریافت کنیم، مسئله ما توسعه اقتصادی سیستان و هامون نیز است، غیر از آب، پتانسیل‌های دیگر داریم که می‌توانیم در تعامل مشترک با افغانستان اهداف‌مان را عملیاتی کنیم.

منبع: ایلنا

70