سازمان انرژی اتمی ایران؛ ارگانی علمی، در تله سیاست / برنامه هسته‌ای ایران به‌ کدام‌سو می‌رود؟

به گزارش خبر فوری ، امروزه انرژی، بخشی جدایی‌ناپذیر از زندگی بشر است. توانایی هر کشور یا جامعه در تولید انرژی و نحوه مصرف آن یکی از ویژگی‌های مهم در سنجش میزان پیشرفت آن کشور محسوب می‌شود و در این میان انرژی هسته ای به عنوان منبعی برای تامین انرژی، بسیار حائز اهمیت است. ارگانی که متولی ساخت و سامان دهی به موضوعات مرتبط با انرژی هسته ای است، سازمان انرژی اتمی ایران است.

تاریخچه تاسیس

سنگ ‌بنای علوم و فنون هسته‌ای در ایران در سال 1346، با تاسیس مرکز اتمی دانشگاه تهران و با احداث و بهره‌برداری از راکتور تحقیقاتی پنج مگاواتی تهران، نهاده شد. با تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران در سال 1353 و انتقال مرکز اتمی دانشگاه تهران به آن، ماموریتهای مربوط به توسعه فناوری هسته‌ای، به ‌ویژه تولید برق با استفاده از نیروگاه‌های اتمی در کشور به این سازمان واگذار شد.

پیش از انقلاب، سازمان زیر نظر مستقیم نخست‌وزیری فعالیت می‌کرد، در این دوره به یکی از معاونت‌های وزارت نیرو تبدیل شد. سرانجام در آخرین جلسه هیأت وزیران در اسفند ماه سال 1360، استقلال سازمان انرژی اتمی ایران برای انجام وظایف قانونی مجدداً به تصویب دولت رسید و اکنون به عنوان یکی از معاونتهای رئیس جمهوری، شناخته می شود.

سازمان انرژی اتمی ایران پس از سال 1360، دوره های متفاوتی را از نظر سازماندهی و پیگیری اهداف کلان داشته است اما نقطه مشترک تمامی آنها تأکید بر موضوع توسعه کاربردهای صلح‌آمیز هسته‌ای و به تبع آن گسترش پژوهش‌های مرتبط بوده اما در چند سال اخیر، به موضوعی چالش برانگیز در سیاست خارجی بدل شده است.

خط مشی ها

در ماده یک قانون سازمان انرژی اتمی ایران، مصوب تیرماه 1353، دلیل اصلی تأسیس سازمان "برای استفاده از اشعه و انرژی اتمی در صنایع، کشاورزی و خدمات و ایجاد نیروگاههای اتمی و کارخانه‌های شیرین کردن آب شور، تولید مواد اولیه مورد نیاز صنایع اتمی، ایجاد زیربنای علمی و فنی لازم برای اجرای طرح‌های مزبور همچنین برقراری هم‌آهنگی و نظارت بر کلیه امور مربوط به انرژی اتمی در کشور" بیان شده است.

پیش از انقلاب، سازمان هدف احداث 23000 مگاوات نیروگاه هسته‌ای تولید برق را در دستور کار داشت و بر این مبنا قراردادهای متعددی را برای احداث نیروگاه‌های هسته‌ای و دسترسی به سوخت هسته‌ای مورد نیاز منعقد نمود. با پیروزی انقلاب اسلامی به دلایل شرایط خاص حاصل از انقلاب، عملا تا سال 1361 اقدام خاصی برای پیگیری برنامه‌های در دست انجام فناوری هسته‌ای در کشور صورت نگرفت. اما پس از این تاریخ، آرام آرام موتور حرکت صنعت هسته ای کشور گرم و فعالیتهای آن از سرگرفته شد.

در حال حاضر عمده فعالیت‌های علمی در دست انجام سازمان انرژی اتمی ایران عبارت است از:

- طراحی، احداث و بهره‌برداری از نیروگاه‌های هسته‌ای قدرت

- طراحی، احداث و بهره برداری از شتابدهنده ها برای کاربرد پزشکی ، صنعت و کشاورزی

- کاربرد لیزر در پزشکی و صنعت

- چرخه سوخت هسته‌ای

- احداث و بهره‌برداری از راکتورهای تحقیقاتی از نوع شکافت و هم‌جوشی (گداخت) هسته‌ای

- فعالیت‌های تحقیقاتی با هدف توسعه کاربرد پرتوها در صنعت، کشاورزی و پزشکی

- نظارت بر ایمنی فعالیت‌های هسته‌ای در کشور از طریق مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور

رؤسای سازمان

بنیانگذار و نخستین رئیس سازمان انرژی اتمی ایران است که به «پدر فناوری هسته‌ای ایران» شهرت یافته، اکبر اعتماد بود. او سال ۱۳۰۹ در همدان به دنیا آمد. برای ادامه تحصیل به سویس رفت و در سال ۱۹۶۳ از دانشگاه لوزان سوئیس فارغ‌التحصیل شد و پس از مدت کوتاهی در مرکز تحقیقات اتمی انستیتو فدرال این کشور مشغول به کار شد. حاصل تحقیقاتش رساله دکترایی بود که به دانشگاه پلی‌تکنیک سوئیس تحویل داد. او پس از بازگشت به ایران با معرفی اش توسط رئیس برنامه و بودجه به شاه، علی رغم سابقه عضویت در حزب توده، اعتماد شاه را برای راه اندازی و ریاست سازمان کسب کرد. اعتماد در فاصله سالهای 1353-1357، ریاست سازمان را بر عهده داشت.

پس از روی کار آمدن جو بایدن به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا و اظهار علاقه او به بازگشت به برجام، دور جدید گفتگوها چند ماهی است که در وین اتریش برای بازگشت به برجام و رفع تحریمها، آغاز شده اما کماکان به نتیجه نهایی نرسیده است که به گمان بسیاری، در دولت سیزدهم ابراهیم رئیسی به احتمال زیاد طرفین به متن نهایی توافق دست خواهند یافت

رئیس بعدی فریدون سحابی بود که دارای مدرک دکترا در رشته زمین‌شناسی و اکتشاف نفت از دانشگاه لندن است و در بحبوبه انقلاب و از 57 تا 59 سرپرست این سازمان شد و بیشتر پیگیر دعواهای حقوقی در خصوص پیمانکاران فرانسوی و آلمانی ساخت نیروگاه ها بود که پس از انقلاب ادامه همکاری شان با مشکلاتی همراه شده بود.

طولانی ترین مدت ریاست سازمان متعلق به رضا امرالهی است که در فاصله سالهای 60 تا 76 رئیس سازمان بود. او کارشناسی فیزیک را از دانشگاه ملی ایران، کارشناسی ارشد مهندسی برق را از دانشگاه لامار آمریکا، مدرک دوره مهندسی هسته‌ای از مرکز تحقیقات هسته‌ای مل در بلژیک و دکترای فیزیک پلاسما را از دانشگاه پاریس دریافت نمود. او معتقد است آسیب بزرگ صنعت هسته ای این بود که سیاسی شد و ما نباید در این دام می افتادیم. او معتقد به رشد نیروی انسانی متخصص داخلی است چرا که خارجی ها را در انتقال دانش هسته ای به ایران، صادق نمی داند.

در فاصله سالهای 76 تا 88 غلامرضا آقازاده مسئولیت ریاست سازمان را بر عهده گرفت. وی که لیسانس ریاضی و مهندسی کامپیوتر از دانشگاه تهران دارد، 12 سال وزیر نفت جمهوری اسلامی در سالهای 64 تا 76 را در کارنامه خود داشت. آقازاده در دو دولت خاتمی و دولت اول احمدی نژاد این سمت را بر عهده داشت و در تیرماه 88 از این سمت استعفا داد. چالش های جهانی مربوط به برنامه هسته ای ایران در زمان آقازاده شروع شد. در مرداد 81 ادعاهایی از سوی گروه های مخالف جمهوری اسلامی درباره پنهانکاری برنامه هسته ای ایران و تلاش برای ساخت سلاح هسته ای، در رسانه ها خبرساز شد. از آن زمان تاکنون فراز و نشیبهای فراوانی در مواجهه کشورهای گوناگون و سازمان‌های بین المللی همچون آژانس بین المللی انرژی اتمی و شورای امنیت سازمان ملل در قبال برنامه هسته ای ایران وجود داشته است.

پس از استعفای آقازاده، علی اکبر صالحی سکان دار سازمان انرژی اتمی شد. وی در سال 1328 در کربلا به دنیا آمد و در سن 9 سالگی به میهن بازگشت. در سال 1347 به دانشگاه آمریکایی بیروت رفته و پس از سه سال، مدرک کارشناسی فیزیک خود را از آن دانشگاه دریافت نمود. در سال 1356 موفق به اخذ مدرک دکترای مهندسی هسته‌ای از دانشگاه MIT آمریکا شد و پس از مراجعت به ایران ابتدا در سازمان انرژی اتمی ایران و سپس در دانشگاه صنعتی شریف مشغول بکار شد. دکتر صالحی عضو هیئت علمی دانشکده مهندسی انرژی دانشگاه صنعتی شریف است و در سالهای 1378 تا 1383 نمایندگی دایم ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی را برعهده داشت. صالحی به مدت یکسال رئیس این سازمان بود و پس از آن از سال 89 تا 92 وزیر امورخارجه دولت دوم احمدی نژاد شد.

با انتقال صالحی به وزارت امور خارجه، فریدون عباسی دوانی ریاست سازمان را بر عهده گرفت (البته مدت کوتاهی محمد احمدیان سرپرست سازمان شده بود). وی متولد 1337 کازرون است و دکتری هسته ای خود را سال 81 از دانشگاه صنعتی امیرکبیر دریافت کرد. او عضو سپاه پاسداران بوده و سه دور در جنگ تحمیلی حضور داشته و از سال ۱۳۷۲ عضو هیئت علمی دانشکده فیزیک دانشگاه امام حسین سپاه است. عباسی در سالهای 89 تا 92 ریاست سازمان را بر عهده داشت. او همچنین در سال 89 هدف یک سوء قصد ترور قرار گرفت و زخمی شد. پس از چند قطعنامه شورای امنیت در فاصله سالهای پس از روی کار آمدن احمدی نژاد، در دوره عباسی بود که بی‌سابقه‌ترین قطعنامه تحریمی شورای امنیت علیه ایران به دلیل فعالیتهای هسته ای، تصویب و به اجرا درآمد. عباسی با روی کار آمدن دولت حسن روحانی ، ریاستش بر سازمان انرژی اتمی پایان یافت و هم اکنون نماینده کازرون در دوره یازدهم مجلس شورای اسلامی است.

پس از تشکیل دولت یازدهم روحانی در سال 92، علی اکبر صالحی تاکنون ریاست سازمان را بر عهده داشته است. مهمترین اتفاق این دوره امضای برجام بود که در آن ضمن اینکه ایران برخی محدودیتهای داوطلبانه در برنامه هسته ای اش را می پذیرفت، برخی تحریمهای سازمان ملل و دیگر کشورها برداشته شده و امکان همکاری های بین المللی نیز بیشتر فراهم می شد.

چالش های پیش رو

پس از امضای برجام و شروع اجرای آن در ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶، برخی گشایش ها در مراودات خارجی حاصل شد و این روند رو به رشد همکاری ایران و آژانس بین الملی انرژی اتمی و سایر کشورها در موضوع برنامه هسته ای ایران تا سال ۱۳۹۷ ادامه داشت تا اینکه، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق ایالات متحدهٔ آمریکا رسماً از برجام خارج شد و بازگشت تحریم‌ها به صورت گذشته را اعلام کرد. از آن پس اتحادیه اروپا نیز چندان به تعهدات خودش پایبند نشد و گام به گام ایران نیز از تعهداتی که در ذیل برجام بایستی عمل می کرد، سرباز زد و روابط ایران و آژانس وارد فاز جدیدی شد.

پس از روی کار آمدن جو بایدن به عنوان رئیس جمهور جدید آمریکا و اظهار علاقه او به بازگشت به برجام، دور جدید گفتگوها چند ماهی است که در وین اتریش برای بازگشت به برجام و رفع تحریمها، آغاز شده اما کماکان به نتیجه نهایی نرسیده است که به گمان بسیاری، در دولت سیزدهم ابراهیم رئیسی به احتمال زیاد طرفین به متن نهایی توافق دست خواهند یافت.

گزینه های احتمالی ریاست سازمان در دولت رئیسی

مهمترین گزینه، علیرضا زاکانی است. او که کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری سیزدهم بود، به نفع رئیسی کنار رفت و گمانه ها در خصوص بکارگیری اش در دولت سیزدهم را بیشتر کرد. رشته پزشکی هسته ای او، شاخص مهمی در این ارتباط است که می تواند شانس او را بیشتر کند.

گزینه بعدی، فریدون عباسی است. او که سابقه ریاست سازمان را دارد، در سالهای اخیر جزء منتقدین برجام بود و با اصولگرایان رابطه نزدیکی دارد. البته عباسی دواطلب کاندیداتوری ریاست جمهوری شد ولی صلاحیتش توسط شورای نگهبان احراز نشد و در همان ایام از نمایندگانی بود خواستار عدم کاندیداتوری رئیسی بود و شاید همین موضوع باعث خط خوردنش از ریاست سازمان باشد.

گزینه محتمل نهایی هم، رئیس فعلی سازمان یعنی علی اکبر صالحی است. او در این سالها نشان داده با طیف های گوناگون سیاسی می تواند کار کند. در دولت خاتمی، نماینده دایم ایران در آژانس بود، در دولت احمدی نژاد نه تنها ریاست سازمان که به وزارت امور خارجه نیز گمارده شد و در دولت روحانی نیز 8 سال ریاست سازمان را برعهده داشت که نشان از رضایت سلایق متفاوت سیاسی از عملکرد اوست.

منبع: خبرفوری

66