تاجری که به میرزای شیرازی پناه داد
وکیل‌التجار در مدت اقامت خود در رشت، میرزارضا کرمانی را پس از قتل ناصرالدین‌شاه قاجار، به هنگام فرار به باکو، در خانه خود اقامت داد.
«محمد وکیل‌التجار یزدی» تاجر و مبارز مشروطه‌خواه یزدی در سال۱۲۵۰ ه.ش در روستای محمدآباد چاهوک یزد دیده به جهان گشود. پدربزرگش «محمدحسین» در باکو تجارتخانه داشت و او نیز در ۱۷سالگی به پیشنهاد پدربزرگ و به علت داشتن نمایندگی «حاجی محمدحسین امین‌الضرب» در این شهر، به باکو رفت و پس از فوت پدربزرگ، تجارتخانه و لقب «وکیل‌التجار ایرانی باکو» به او منتقل شد. وکیل‌التجار به پیشنهاد یکی از تاجران رشتی از باکو به رشت عزیمت کرد و با ازدواج در همان دیار صاحب فرزندی به نام «کریم» شد و در همین دوران میرزارضا کرمانی را پس از قتل ناصرالدین‌شاه قاجار، به هنگام فرار به باکو، در خانه خود اقامت داد.
وی در دوره اول مجلس شورای ملی که انتخابات صنفی بود، به نمایندگی طبقه تجار گیلان انتخاب شد و اطلاعات اقتصادی و معلومات او بسیار مورد توجه مجلسی‌ها قرار گرفت.
وکیل‌التجار با وجود اینکه در جریان انتخابات و جنبش مشروطیت در یزد استقرار نداشت؛ ولی گاهی جلسات تجار یزدی و نمایندگان آنها را در خانه‌اش برگزار می‌کرد و تلاشش بر این بود تا آنها را از طرفداری سلطنت منصرف کند.
محمد وکیل‌التجار یزدی پس از به توپ بسته شدن مجلس به فرمان «محمدعلی شاه قاجار»، به رشت بازگشت؛ ولی بدون دلیل خاصی و صرفا به‌دلیل مشروطه‌خواهی به دستور «آقابالاخان سردارافخم» حاکم مستبد گیلان به مشهد تبعید شد. این تاجر یزدی در سال۱۲۸۷، مجددا به رشت بازگشت و به‌عنوان عضو انجمن ایالتی گیلان انتخاب و در زمان کوتاهی پس از آن، به نمایندگی رشت در دوره دوم مجلس شورای ملی برگزیده شد و به تهران عزیمت کرد و همچنان در همین سمت بود تا اینکه در ۱۷اسفند۱۲۸۹ بر اثر عارضه قلبی در صحن مجلس شورای ملی از دنیا رفت.
«کریم کشاورز» یکی از مترجمان، نویسندگان و سیاسیون بزرگ کشور، «فریدون کشاورز» پزشک، نماینده مجلس و از سران حزب توده ایران و «جمشید کشاورز» موسیقی‌دان، از فرزندان این مبارز آزادی‌خواه و مشروطه‌خواه و «هوشنگ نهاوندی» وزیر آبادانی و مسکن، وزیر علوم و رئیس دانشگاه تهران در حکومت قبلی نوه دختری وکیل‌التجار یزدی بودند.
برگرفته از نامه «کریم کشاورز»
