در گفتگوی خبرفوری با یک زبان‌شناس مطرح شد
خاک کلاس درس نخورده‌اند، اما از کتاب درسی سود می برند! / فرهنگستان برخی معادل‌ها را دیر ارائه می کند/صادق هدایت از لغت بالابر طنز ساخته بود
خبرنگار: ونوس بهنوددر یک دهه اخیر گرایش به سوءمصرف فضای مجازی موجب شده تا ادبیات محاوره ما ایرانی‌ها تغییر کند تا حدی که قدمت هزار ساله زبان و ادبیات فارسی در خطر است.
وقتی با آدم‌ها به صحبت می‌نشینید برخی که اهل اندیشه و کتاب هستند تا می‌توانند پایبندی خود را به ادبیات خاک خود نشان می‌دهند. محجوب سخن می‌گویند و ارج نهادن به هویت در کلامشان حاکم است. اما این روزها به کار بردن واژههای انگلیسی و حتی لغات عجیب و غریب محاوره برای گروهی شده است نشانه تشخّص.
در بررسی مشکلات ادبیات محاوره با دکترای زبان شناسی، نویسنده و پژوهشگر، محمد رضا اصلانی به گفتگو نشستیم.
خبر فوری: آیا ما با پدیده فاصله گرفتن زبان محاوره از ادبیات فارسی و آنچه در کتاب‌ها آمده مواجهیم؟
اصلانی: زبان محاوره بخش جدایی‌ناپذیر پیکره کلی زبان است و برخی از بزرگان در نوشته های خود به خوبی از آن بهره گرفته‌اند. داستان نویس تمام عیار باید نسبت به قدرت نهفته‌ای که در زبان محاوره وجود دارد، آگاهی و بر ظرافت‌های نحوی و واژگانی آن اشراف داشته باشد. زبان محاوره مانند خونی است که در پیکره زبان جریان می‌یابد و بدون آن زبان جسمی است ناتوان و بی‌رمق. داستان نویسان خوب می‌دانند که چه هنگامی به سراغ زبان محاوره بروند و چگونه در ساخت داستان از آن استفاده کنند. برای مثال به داستان‌های صادق هدایت و صادق چوبک و حتی مقاله های جلال آل احمد نگاه کنید که در آنها چه جوشش ، سرزندگی و تحرکی مشاهده می‌شود. اما مشکل پیش روی نویسنده امروز، ناخالصی روزافزونی است که گریبان زبان محاوره را گرفته است. با فراگیر شدن رایانه و انس گرفتن افراد با فضای مجازی حجم زیادی از واژههای زبان انگلیسی در شرایطی وارد زبان فارسی شده که برای همه آنها در زبان فارسی معادل وجود دارد. برای مثال استارت کردن، اکامپلیش کردن، اکسپلین کردن، بریک خوردن، پرینت کردن، پروتکت کردن، جاج کردن، درایو کردن، فایت کردن و میکس کردن که در مکالمات روزمره استفاده می‌کنیم، دلالت بر این موضوع دارد که تا چه حد این واژگان قرضی زبان محاوره را تحت تأثیر قرار داده و خوب طبیعتاً در چنین وضعیتی کارکرد آن در داستان در‌هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد.
خبر فوری: آیا می‌توان گفت نسل زد ارتباط چندانی با ادبیات کلاسیک ایران ندارد و حتی آن را به مسخره می‌گیرد؟
اصلانی: اگر اطلاعات آماری ما محدود به تیراژ کتاب باش ، متأسفانه باید گفت نسل جوان التفات چندانی به ادبیات کلاسیک ندارد. چند نفر را می‌شناسیم که خاقانی و ناصر خسرو بخوانند؟ چند نفر را می‌شناسیم که نظامی و خواجه عبدالله انصاری یا تذکره‌الاولیا و تاریخ بیهقی بخوانند؟ یا اصلاً خارج از چارچوب کتاب‌های درسی گلستان سعدی بخوانند؟ البته اکثر این عزیزان در کلام به اهمیت و ارزش این متون معترف‌اند و آن را مسخره نمی‌کنند ولی متاسفانه باید اعتراف کرد گسستی میان نسل جوان و میراث ادبی اتفاق افتاده است.
خبر فوری: در مورد معادل سازی واژگان نظرتان را بفرمایید و آیا موافقید که مثلاً به جای کامپیوتر گفته شود رایانه؟
اصلانی: اگر به پیشینه فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی نگاه کنیم، معادل‌سازی واژههای خارجی جزو فعالیت‌های اصلی آن بوده و البته این کار همواره با چالش‌هایی همراه بوده است.
صادق هدایت یادداشتی در خصوص واژه سازی های فرهنگستان دارد و معادل‌های فرهنگستان را در آن مقطع زمانی به طنز کشیده است. مثلاً برای معادل «آسانسور» واژه «بالارو» پیشنهاد شده بود که هدایت در نقد خود می‌گوید: «پله و نردبان هم همین خاصیت را دارند و گویا زمانی که این لغت وضع شده هنوز آسانسور‌ها پایین نمی‌رفته‌اند.بعلاوه این لغت فارسی و مرکب از آسان +سر است. یعنی به آسانی سر می‌خورد.» یا معادل «دربند» که برای «کوچه‌های پهن و کوتاه» ارائه شده بود مورد تمسخر هدایت قرار گرفته و گفته است پس «تجریش» هم برای «کوچه‌های دراز و باریک» باید در نظر گرفته شود.
مسئله مهم معادل‌ها زمان ارائه آن است. مثلاً درطول هشت سال جنگ با عراق روزی نبود که مردم واژه «هلی کوپتر» را نخوانند و نشنوند. این واژه در عمیق ترین لایه‌های ذهنی مردم نهادینه شد و حالا «چرخ بال» به جای آن تصویب شده که البته دیر انجام شد.
بیشتر بخوانید: واژههای معادل فرهنگستان وحی منزل نیست/ رسانه‌ها کوتاهی می‌کنند / باید به امکانات هوش مصنوعی مجهز شویم
خبر فوری: کیفیت کتاب‌های درسی را چقدر مثبت ارزیابی می‌کنید؟ چه ضعف‌هایی می‌بینید؟
اصلانی: بعد از انقلاب مشروطه نظام آموزشی نوین در آموزش و پرورش شکل گرفت و کتاب‌های درسی با چالش هایی همراه شد.
بعد ها اهمیت و حساسیت کنکور بر این چالش ها افزود و موجب شد آن افراد و باندهایی که خاک کلاس را نخورده‌اند تا دلتان بخواهد از این بازار سود ببرند.به اعتقاد بنده در رابطه با کتاب درسی این موضوع اهمیت دارد که کتاب درسی تا چه حد دانش آموز را به تفکر و اندیشیدن وامی‌دارد و تا چه حد آنها را برای زندگی آماده می‌کند.
خبر فوری: کیفیت آثار تولیدی تحت عنوان داستان بلند و کوتاه را چطور ارزیابی می‌کنید؟ آیا ما نوشته‌ها و نویسندگان منزوی داریم که دیده و خوانده نمی‌شوند؟
اصلانی: داستان ژانری بود که بعد از مشروطه در ایران شکل گرفت، بر خلاف شعر که پیشینه‌ای هزار ساله داشت. در این حدودا یک قرن داستان نویسان توانمندی ظهور کردند و در عرصه داستان کوتاه و داستان بلند پیشرفت های خوبی داشتیم اما در رمان همچنان با ادبیات روز جهان فاصله چشمگیری داریم و شاید به همین دلیل تا به امروز برنده در نوبل ادبیات نداریم.
همچنین تبلیغ و معرفی چهره‌های ادبی در رسانه‌ها یکسویه است و این مشکل موجب شده برخی نویسندگان توانمندحتی بعد از مرگشان شناخته نشوند . البته این حرف من به این معنی نیست که همه نویسندگانی که شهرت دارند اهل باند بازی هستند. اما هستند نویسنده‌های محجوب و توانمندی که اهل هیچ گرایشی نیستند و معرفی نمی‌شوند.
خبر فوری: فضای مجازی را تهدیدی بر ادبیات فارسی می‌دانید یا فرصت؟
اصلانی: فضای مجازی ابزار قدرتمندی است و بستگی دارد چطور از آن استفاده کنیم. اگر به بلوغ فرهنگی رسیده و آموزش‌های لازم را دیده باشیم می‌توان حتی از فضای مجازی برای رواج کتاب خوانی استفاده کرد. در غیر این صورت فضای مجازی تهدیدی می‌شود برای کتاب.
برخی در فضای مجازی به خیال خام خود فعالیت فرهنگی انجام می دهند و کتاب‌های نویسندگان را بدون کسب اجازه از آنها یا خانواده‌شان ارائه و به اصطلاح «فری دانلود» می‌کنند. تا به مخاطب بگویند که نیازی به خرید کتاب نیست. این افراد بی‌اعتنا به حقوق قانونی نویسنده و مترجمی که ماه‌ها وقت خود را گذاشته و به ناشری که سرمایه خود را اختصاص داده این کار را انجام می‌دهند. آن هم در شرایطی که مردم حاضرند برای حضور در کنسرت هاذ رستوران‌ها و رستوران های آن چنانی میلیون‌ها تومان پول خرج کنند ولی نوبت به کتاب که می‌رسد دنبال دانلود رایگان هستند.
خبر فوری: به اعتقاد شما دلیل اصلی کتاب نخواندن از سوی ایرانی‌ها چیست؟
اصلانی: برای این مشکل بزرگ دلایل زیادی وجود دارد. مشکلات اقتصادی، رواج فضای مجازی، کتاب نخواندن والدین و نبود الگوی مناسب، مشکلات کتاب‌های درسی و مواردی از این دست.
خبر فوری: آیا می‌توان گفت نسل‌های جدید به نسبت قبلی‌ها بی سوادتر به لحاظ دانش ادبی هستند؟
اصلانی: بدون پژوهش نمی‌توان به این سؤال پاسخ قطعی داد. اما به عنوان یک نویسنده و معلم باید بگویم نسل جوان توجهی به ادبیات کلاسیک خودمان ندارد و اگر کتاب می‌خوانند بیشتر کتاب‌های ترجمه‌ای است.
