نخستین انتخابات تاریخ ایران چگونه برگزار شد؟/ سرنوشت تلخ مجلس اول؛ وقتی توپ های روسی به قلب بهارستان نشستند

به گزارش خبر فوری، با نزدیک شدن به انتخابات مجلس شورای اسلامی، بد نیست مروری بر نخستین انتخابات مجلس در تاریخ ایران داشته باشیم.

نخستین انتخابات مجلس (تحت عنوان مجلس شورای ملی) بعد از صدور فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه قاجار و پیروزی انقلاب اول مشروطه برگزار شد. این انتخابات در تاریخ 25 شهریور سال 1285 برگزار گردید و نخستین انتخابات سراسری در تاریخ ایران نام گرفت. مجلس اول از 14 مهر ماه 1285 تا به توپ بسته شدن مجلس توسط لیاخوف در تاریخ 2 تیر 1287 دایر بود.

نخستین انتخابات تاریخ ایران چگونه برگزار شد؟

انتخابات مجلس اول بعد از تشکیل مجلس موسسان و فراهم شدن مقدمات تدوین قانون اساسی و قوانین انتخابات برگزار شد. بر اساس نظامنامه انتخابات مجلس، ساختار کرسی های انتخاباتی «طبقاتی» و «جغرافیایی» بود. بر اساس قانون انتخابات 1285، طبقه شاهزادگان و قاجاریان، علماء و طلاب، اشراف و اعیان، تجار دارای محل کسب، زمینداران بزرگ (دارای ملکی به قیمت و ارزش یک هزار تومان به بالا) و صنعتگران و مغازه داران و کسبه دارای کرسی انتخاباتی بودند. صاحبان مشاغل کوچک و کم ارزشی مانند باربران و شترداران کرسی نداشتند. همچنین، به لحاظ محلی و جغرافیایی، ایران به 156 حوزه انتخاباتی تقسیم می شد. سهم تهران از کرسی های انتخاباتی بسیار زیاد بود. پایتخت 50 الی 60 کرسی مجلس در اختیار داشت. این در حالی است که ایالت آذربایجان تنها 12 کرسی داشت و سایر ایالات در مجموع کمتر از 90 کرسی در اختیار داشتند.

در تهران، قاجار و شاهزادگان 4 نماینده، زمین داران 10 نماینده، علماء و طلاب 4 نماینده، تجار 10 نماینده و صاحبان اصناف 32 نماینده داشتند. این نشان می دهد که طبقه متوسط سنتی یعنی اصناف، تجار و زمین داران بیشترین سهم را از قدرت مجلس در اختیار داشتند.

بر اساس قانون انتخابات مجلس شورای ملی در سال 1285، نمایندگان مجلس باید سواد خواندن و نوشتن داشته باشند، حتما بتوانند به زبان فارسی حرف بزنند، سابقه کیفری نداشته باشند، مسلمان باشند و به شاه و مردم وفادار باشند.

همچنین، بر اساس قانون، قرار بود هر دو سال یکبار انتخابات مجلس برگزار شود. هر نماینده باید در طول این دو سال به عنوان نماینده فعالیت کرده و مصونیت قضایی داشته باشد.

انتخابات مجلس اول در ایالات مختلف (به جز تهران) در دو مرحله انجام شد. در مرحله اول، اصناف و طبقات نماینده ای را انتخاب کرده و به مرکز ایالات می فرستادند. در مرحله دوم، این نمایندگان، نمایندگان ایالت خود را برگزیده و به مجلس ملی معرفی می کردند.  

ساختار سیاسی مجلس اول چگونه بود؟

بعد از برگزاری انتخابات مجلس اول، احزاب و گروه های سیاسی شکل گرفتند. به طور کلی، نمایندگان مجلس اول به سه گروه تقسیم می شدند:

الف. مستبدان (اعضاء قاجاریه و شاهزادگان و برخی اشراف که علاقه زیادی به مجلس و شورا و مشروطه نداشتند و بیشتر برای کسب قدرت و حفظ شرایط موجود، نامزد شده بودند.)

ب. اعتدالیون (شامل تجار، صاحبان صنوف و اعضاء طبقه متوسط سنتی و بازاریان که به آرمان مشروطه قائل بودند اما میانه رو بوده و سعی می کردند تنش زیادی با شاه و وزرایش نداشته باشند. اکثریت مجلس از اعتدالیون تشکیل شده بود. رهبر این گروه محمدعلی شالفروش و امین‌الضرب بودند که از سوی سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی پشتیبانی می ‌شدند.)

ج. آزادی خواهان (شامل روشنفکرانی مانند تقی زاده بودند که معتقد به تغییرات وسیع، کاهش حداکثری قدرت شاه و غربی سازی کشور بودند.)

نخستین رئیس مجلس شورای ملی «مرتضی‌قلی‌ خان هدایت» بود. نخستین جلسه عمومی مجلس شورای ملی هم در تاریخ 4 مهر 1285 در دارالشوری ملی واقع در خیابان بهارستان تهران (عمارت بهارستان) برگزار شد.

نخستین موضوعی که در مجلس اول مطرح شد

اولین و مهم ترین موضوع مورد بحث در مجلس شورای ملی مساله متمم قانون اساسی بود. اعضاء مجلس نخستین قانون اساسی مشروطه را تدوین کردند. بنیان و اساس این قانون، قانون اساسی پادشاهی بلژیک بود. بسیاری از اصول بنیادین قانون اساسی ایران از این قانون اساسی اخذ شدند. محور این قانون «مردم گرایی» و «تقسیم قوا» بود. طبق قانون اساسی مشروطه پادشاه دیگر حق الهی حکومت بر مردم را نداشت. او نماینده مردم بود و باید به نمایندگان مستقیم مردم پاسخ می داد. در این نظام، مردم بالاترین نهاد حاکمیت بودند و هر امر سیاسی بر اساس اراده آنان شکل می گرفت. نمایندگان مجلس عاملان قوه مقننه بوده و بالاترین قدرت را داشتند. قوه مجریه در دست شاه بود و قوه قضائیه نیز از دو دستگاه قضایی مدنی و شرعی تشکیل می شد. شاه که مسئول اول قوه مجریه بود، مجبور بود در سیاست های کلی و جزئی تابع نمایندگان باشد. اگرچه شاه همچنان قدرت نظامی کشور را در دست داشت و نیمی از اعضاء مجلس سنا را هم تشکیل می داد اما اولا در جزئیات و کلیات تابع مجلس بود و حتی در تعیین وزراء نیز باید اجازه مجلس را می گرفت و ثانیا، دو اختیار اصلی اش نیز روی هوا بود. چون اولا، ایران دارای ارتش واحد، مجهز و ثابتی نبود و ثانیا، مجلس سنا تا سالهای سال تشکیل نشد و شاه نتوانست از طریق این مجلس، اعمال قدرت کند.

این مسائل باعث شد محمد علی شاه علیه مجلس شورش کند. او ابتدا قانون اساسی را نپذیرفت اما وقتی با اعتصابات گسترده مواجه شد، مجبور شد شخصا به مجلس رفته و این قانون را بپذیرد. با این حال، این تمام ماجرا نبود. محمد علی شاه که نمی خواست قدرت مطلقه اش از بین برود، سرانجام با کمک روس ها مجلس را به توپ بست و در سال 1287 نخستین مجلس شورای ملی بسته شد، نمایندگان سرسخت و پرشور اعدام و تبعید شدند، انقلاب دوم مشروطه به وقوع پیوست و محمد علی شاه و مشروطه خواهان آماده جنگ با یکدیگر شدند.