رازهای نهفته چاه دژ شاپوری فاش شد

به گزارش خبرفوری و به نقل از ایسنا طی یک پروژه پژوهشی مشترک میراث فرهنگی و شرکت آب منطقه‎ای لرستان و در اقدامی بی سابقه چاه باستانی و اسرارآمیز قلعه فلک ‎ الافلاک برای نخستین بار مورد مطالعه و بررسی کارشناسی قرار گرفت.

در این رابطه رضا میرزایی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‎ای لرستان که به بررسی زمین‎شناسی و هیدرولوژی آن پرداخته به خبرنگار ایسنا گفت: چاه قلعه از نوع چاه‌های دهانه گشاد و دستکند بوده که به وسیله مقنی و با استفاده از ابزارآلات دستی در سازند سخت کربناته سروک بطور قائم حفر شده است.

وی افزود: عمق چاه معادل 40 متر و 60 سانتی ‎ متر، ابعاد دهانه 192*125سانتی ‎ متر، چاه در قسمت انتهایی و دستکند چاه 127*108سانتی ‎ متر و سطح برخورد با آب برابر 38 متر و 20 سانتی ‎ متر است. ساختگاه چاه در شمال شرقی حیاط اول و در پشت یک طاق نمای بلند قراردارد.

میرزایی در خصوص وضعیت زمین شناسی محل حفر چاه قلعه بیان کرد: این محل از نظر زمین شناسی ساختمانی در زون زاگرس چین خورده و از نظر چینه شناسی در سازند سروک با لیتولوژی آهک های مارنی- رسی تیره رنگ درز و شکاف دار به سن کرتاسه‌ پائین قرار دارد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‎ای لرستان در رابطه با هیدرولوژی این چاه گفت: منشاء آب چاه قلعه فلک‎الافلاک ریزش‎های جوی است که به صورت برف و باران در سیستم‎های درز و شکاف، فروچاله‎ها و سایر اشکال کارستی به درون آهک‎ها نفوذ کرده و سپس از طریق مجاری کارستی به صورت جریان ‎ های زیر سطحی وارد چاه می‌شوند.

وی ادامه داد: آبخوان سفیدکوه، یک آبخوان کارستی توسعه یافته است که حوضه‌ آبریز نسبتاً وسیعی دارد و سالانه حدود یکصد میلیون متر مکعب به طور طبیعی از طریق چشمه ‎ ها و سراب‎های متعدد تخلیه دارد.

میرزایی با اشاره به ضعف دانش زمین‎شناسی و آب یابی در عهد باستان، در خصوص چگونگی تعیین محل چاه قلعه اضافه کرد: مهندسین آن زمان با استفاده از شواهد سطحی از جمله سرریز چشمه گلستان در زیر قلعه و احتمالاً وجود یک فرو چاله‌ کارستی قیفی شکل(سینک هول) در محلی که چاه حفاری شده، تعیین محل را انجام داده‎اند.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‎ای لرستان تصریح کرد: شواهد حاکی از آن است که ابعاد دهانه‌ چاه تا عمق حدود 15 متری، به طور طبیعی نسبت به بخش‌های تحتانی بزرگتر بوده و به همین خاطر دهانه آن را با استفاده از آجر و سنگ‌های لاشه ساماندهی و کوچکتر کرده‌اند.

میرزایی در خصوص هدف از حفر چاه قلعه بیان کرد : با توجه به اینکه مظهر چشمه گلستان در مجاورت قلعه واقع شده و دسترسی آسان به آب چشمه برای ساکنین قلعه امکان پذیر نبوده ، هدف از حفر چاه آهکی فلک الافلاک ، پیش بینی تامین آب ساکنین قلعه در صورت حمله دشمن و محاصره قلعه و همچنین تامین موقت آب در شرایط اضطرار بوده، زیرا تامین آب از طریق چشمه گلستان در آن شرایط سخت و دشوار بوده است.

این چاه از جمله معدود چاه‎ های تامین آب شرب کشور بوده که به صورت دستکند است

همچنین عطا حسن‎پور، پژوهشگر باستان‎شناس در این مورد گفت: قبل از ساخت هر بنای تاریخی یا شکل ‎ گیری زیستگاهی کهن، نزدیکی به منابع آب سطحی یا زیرزمینی مورد توجه سازندگان یا معماران بوده است. به ویژه سیستم دفاعی قلاع باستانی در تمام ادوار تاریخی از این قضیه تبعیت می‌کرده چرا که در مواقع حساس همچون محاصره قلعه‌ها یا زمان جنگ، دسترسی به آب شرب یکی از مهمترین نیازهای ساکنان دژها بوده است.

وی افزود: سیستم حفر چاه در قلعه‌ها به ویژه در مناطق کوهستانی به دلیل وجود صخره‌ها و زمین سنگلاخ همواره با چالش‌های خاصی همراه بوده است. چاه قلعه فلک ‎ الافلاک از جمله معدود چاه ‎ های تامین آب شرب کشور بوده که به صورت دستکند در دل صخره‌های آهکی کنده شده است. این چاه در ضلع شمالی حیاط اول و قسمت صخره ‎ ای تپه فلک ‎ الافلاک حفر شده و در طول حیات فرهنگی قلعه آب مورد نیاز ساکنان آن را تامین می‌کرده و اکنون به عنوان یکی از جاذبه‌های جانبی قلعه، در معرض بازدید علاقمندان و گردشگران قرار دارد.

حسن‎پور اطلاعات جدیدی درباره چاه قلعه فلک الافلاک ارائه کرد و گفت: این چاه برای نخستین بار است که مورد بررسی و مطالعه علمی و تحقیقاتی قرار می ‎ گیرد. این مطالعه به صورت چند جانبه و با کمک از علوم و تخصص ‎ هایی همچون باستان شناسی، زمین شناسی، هیدرولوژی و معماری انجام گرفت و اطلاعات تکمیلی و بیشتر به زودی در قالب کتابی با عنوان معرفی گنجینه لرستان ارائه خواهد شد.

مدیر گنجینه آب استان با اشاره به اینکه بررسی درون چاه در شرایطی بسیار دشوار با هوای نامناسب و رطوبت بالا حدود چهار ساعت به طول انجامید گفت: چاه قلعه از سه بخش تشکیل شده است. دهانه ورودی چاه آجر چین، بخش میانی سنگ چین و قسمت تحتانی آن که بیشترین عمق را نسبت به سایر بخش ‎ ها دارد به صورت صخره‌کند یا دستکند است.

وی ادامه داد: در هر کدام از جداره‌های ضلع شمالی و جنوبی این چاه، تعداد 75 فرورفتگی مکعبی شکل و در مجموع 150 حفره به صورت قرینه وجود دارد که جهت قرارگیری دستک‎های چوبی برای حفر چاه و همچنین فرود یا صعود به آن ایجاد شده‎اند. در بخش آجر چین چاه هشت حفره، در بخش سنگ چین 9 عدد و در بخش دستکند آن 58 حفره در یک ضلع تراشیده شده که نسبت به سایر نقب‌های دستکند در استان لرستان از فراوانی قابل ملاحظه‌ای برخوردار هستند.

نمونه سفال به دست آمده از لابه‌لای دیواره سنگ‌چین چاه مربوط به دوره قبل ازساسانی است

حسن‎پور ضمن اشاره به اینکه در این بررسی جهت انجام آزمایشات از رسوبات کف و بدنه، ملاط بین سنگ‎ها، سفال و آب درون چاه نمونه‎برداری شد، گفت: نمونه سفال به دست آمده از لابه‌لای دیواره سنگ چین چاه مربوط به دوران تاریخی و احتمالاً به قبل از دوره ساسانی متعلق است که البته شواهد باستان شناسی به دست آمده از لایه‌نگاری‌های مختلف تپه فلک الافلاک این مطلب را تایید می‎کند.

مدیر گنجینه آب استان اضافه کرد: عمق دقیق آب موجود در کف چاه که با استفاده از دستگاه ‎ های عمق یاب و سطح یاب اندازه گیری شد حدود 2 متر 40 سانتی ‎ متر بود. لازم به ذکر است نتایج به دست آمده از آزمایش آب این چاه که توسط خانم دکتر شیدا برمه‌زیار انجام گرفت نشان می‌دهد، آب در کف چاه هنوز هم جریان دارد و کاملاً قابل شرب است. میزان هدایت الکتریکی یا EC آن 549 میکروزیمنس بر سانتیمتر، میزان سختی آب PPM 220، مقدار باقی ‎ مانده تبخیر T.D.S برابر با 351 میلی گرم بر لیتر، قلیائیت 4 میلی اکی والان گرم بر لیتر، میزان PH 7.72 و میزان کلر موجود در آن 1.1 میلی اکی والان در لیتر است.

حسن‎پور در پایان افزود: این اقدام با پشتیبانی مدیر کل میراث فرهنگی، سرپرستی قلعه فلک ‎ الافلاک، معاونت و یگان حفاظت میراث فرهنگی و با همکاری مهندس دلفان مهندس معمار و نقشه بردار، داریوش ابدالیان، صخره نورد و محمدرضا کرموند، قائم مقام شرکت آب منطقه ‎ ای صورت گرفت که جای تقدیر دارد.

منبع: ایسنا

55