بحران آب، گریبانگیر ایران
یکی از مشکلات اساسی و چالش‌هایی که ایران با آن دست و پنجه نرم می‌کند کمبود آب است زیرا ایران از نظر موقعیت جغرافیایی کشوری خشک و نیمه خشک محسوب می‌شود و میزان بارندگی و شرایط تبخیری آن نسبت به میانگین جهانی بسیار بالاتر است.
ایران دارای اقلیم‌های فراخشک، نیمه خشک و مدیترانه‌ای است و حدود ۶۵ درصد از مساحت کشور را اقلیم‌های فراخشک و خشک بیابانی در بر گرفته است. در این اقلیم میزان بارش بسیار کم یعنی کمتر از ۵۰ تا ۱۵۰ میلیمتر در سال است و متوسط درجه حرارت سالانه بسیار زیادی دارد و به همین دلیل جمعیت نسبتاً محدودی در این منطقه جغرافیایی ساکن هستند. مناطق با اقلیم نیمه خشک در کشور بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ میلیمتر بارندگی سالانه دارند و حدود یک‌پنجم از خاک کشور را شامل می‌شوند. در اقلیم مدیترانه‌ای بارندگی بیشتر از مناطق نیمه‌خشک است و به حدود ۵۰۰ میلیمتر در سال نیز می‌رسد. وسعت مناطق با اقلیم مدیترانه‌ای در کشور حدود پنج درصد کل مساحت کشور را تشکیل می‌دهد.
حجم کل برداشت آب برای مصارف مختلف از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی کشور برابر ۹۸.۱ میلیارد مترمکعب است به‌گونه‌ای که میزان برداشت از منابع آب سطحی ۴۴.۲ و از آب‌های زیرزمینی ۵۳.۹ میلیارد مکعب است. بخش «کشاورزی»، «شرب و بهداشت» و «صنعت و خدمات» در مجموع به ترتیب ۸۷.۹، ۸.۴ و ۱.۸ میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌کنند. سهم آب‌های زیرزمینی شامل چاه‌ها و قنوات در تامین نیازهای مختلف کشور ۵۴.۹ درصد است.
منوچهر گرجی - استاد حوزه محیط زیست پردیس کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه تهران - با بیان اینکه یکی از مشکلات اساسی و تاثیرگذار در روند خشکسالی مربوط به کمبود دریافت باران است، می‌گوید: در شرایط فعلی میانگین سالانه بارندگی ایران به حدود ۲۳۰ میلیمتر می‌رسد درحالی که متوسط بارندگی سالانه در دنیا حدود ۸۰۰ میلیمتر است. برهمین اساس میزان بارندگی سالانه در ایران کمتر از یک سوم متوسط دنیا است. متوسط پتانسیل تبخیر در کشور حدود ۲۰۰۰ میلیمتر است ولی شرایط تبخیری دنیا حدود ۷۰۰ میلیمتر تخمین زده شده است؛ با نگاهی به این آمار متوجه می‌شویم که وضعیت آبی کشور ما حدود ۱۰ برابر از متوسط جهانی ضعیف‌تر است بنابراین این شرایط نیازمند توجه و درک مسئولان و مردم است و باید بپذیرند که با این میزان بارندگی در کشور نمی‌توان همانند کشورهایی که بارندگی بیشتری دارند آب مصرف کنند.
وضعیت بحرانی آب
عباسعلی نوبخت - سرپرست سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور - با اشاره به بحران آب در کشور می‌گوید: ایران جزو کشورهایی است که به دلیل تغییرات اقلیمی و خشکسالی در سال ۲۰۲۵ با بحران شدید آب مواجه می‌شود و در سال ۲۰۴۰ به نهایت حد بحران شدید آب می‌رسد. ما متولیان امنیت زیستی کشور با مشارکت و استفاده از تجربیات و دانش مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی اثبات می‌کنیم که ایران در سال ۲۰۴۰ دچار بحران شدید خشکسالی نخواهد شد.
دکتر باقر قرمزچشمه - مدیر گروه منابع آب و توسعه خاک وزارت نیرو - به منابع آبی کشور و ضرورت مدیریت آن اشاره و اظهار می‌کند: منابع آبی از نظر کمیت، کیفیت و برداشت بی‌رویه از دشت‌ها در وضعیت فوق بحرانی قرار دارد. در کشور میزان برداشت آب از دشت‌ها بیش از حد استاندارد است و در حالی که باید حدود ۲۰ تا ۴۰ درصد منابع آبی برداشت شود در کشور بیش از ۸۰ درصد منابع آبی برداشت می‌شود که بیانگر این است که وضعیت خوبی نداریم و باید منابع آبی کشور را مدیریت کنیم.
فیروز قاسم‌زاده - سخنگوی صنعت آب کشور - در یک برنامه رادیویی درباره تداوم کم‌آبی می‌گوید: ما در سال ۱۴۰۰ یک سال کم آبی را پشت سر گذاشتیم و متأسفانه این کم آبی امسال(۱۴۰۱) نیز تداوم پیدا کرده است. یک پنجم (۲۰ درصد) سرانه آب تجدیدپذیر دنیا در ایران است که همین موضوع محدودیت‌هایی برای ما ایجاد می‌کند و ضرورت دارد که در مدیریت منابع آبی کشورمان هوشمندانه و بر اساس استانداردها و اصول عمل کنیم.
خطوط لوله و هدررفت آب
با توجه به خشکسالی و بحران کم‌آبی در کشور لازم است از هدر رفت آب جلوگیری کنیم و در این جهت از لوله‌های سالم و جدیدتر استفاده کنیم این در حالیست که با میزان هدررفت قابل توجه در این بخش مواجه هستیم. به گفته حنیف رضا گلزار - پژوهشگر حوزه آب و خاک - به وضعیت فعلی کشور ۸۰ تا ۹۰ میلیارد متر مکعب از آب مصرفی متعلق به بخش کشاورزی است و بر اساس مطالعات رسمی، سالانه حدود ۱. ۴ دهم میلیارد متر مکعب از منابع آب شرب و شیرین درون شهری از دست می‌رود قبل از اینکه سر از شیر خانه مردم دربیاورد؛ به عبارت دیگر ما تقریباً شش برابر حجم آب کل سد امیرکبیر کرج را در ساختار فرسوده انتقال آب درون شهری از دست می‌دهیم.
محمدرضا بختیاری - مدیر عامل آب و فاضلاب استان تهران- نیز به هدررفت آب در پایتخت اشاره و اظهار می‌کند: از حدود ۹۰۰۰ کیلومتر خط لوله و آبرسانی در پایتخت حدود ۴۰ درصد آن‌ها عمر بالای ۵۰ سال دارند و فرسوده محسوب می‌شوند و آب بسیاری را هدر می‌دهند.
همچنین حسین رفیع - فعال حوزه آب - به هدر رفت آب از طریق لوله‌های بخش کشاورزی اشاره می‌کند و می‌گوید: بخش عمده آبی که ادعا می‌شود در بخش کشاورزی مصرف می‌شود به‌علت اشکالات متعدد در سیستم‌های انتقال آب پیش از اینکه به کشاورزان برسد، در مکانی دیگر هدر می‌رود.
جدا از شک و تردیدی که در تداوم بارندگی‌های اخیر وجود دارد، به‌واسطه تبعات کم‌بارانی شدید در سال آبی گذشته، شرایط آبی بسیاری از سدهای کشور نامساعد است و این موضوع در حوضه آبریز سدهای تهران در نیم‌قرن اخیر بی‌سابقه بوده است.
چگونه این بحران را مدیریت کنیم؟
یکی از راه‌های استفاده بهینه از آب آبخیزداری است. نوبخت ضمن اشاره به ضرورت بهره‌گیری از این روش می‌گوید: برای حفظ و صیانت از عرصه‌های منابع طبیعی باید افزایش آبخیزداری را در دستور کار قرار دهیم و از تمام ظرفیت‌های موجود کشور برای تقویت پوشش گیاهی جنگل‌ها و مراتع با کاربری خاص خودشان استفاده کنیم.
گرجی رابطه دفع آفات و مصرف بهینه آب را تشریح و اظهار می‌کند : طبق آمار حدود ۳۰ درصد محصولات کشاورزی که با آب تولید شده بر اثر آفات از بین می‌رود. به‌طور مثال اگر سالانه حدود ۱۰۰ میلیارد مترمکعب آب در بخش کشاورزی مصرف شود حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب از آن آبی که برای تولید محصولات به کار رفته از طریق آفت‌زدگی محصول به هدر می‌رود بنابراین مبارزه با آفات و جلوگیری از ریزش محصولات می‌تواند حدود ۳۰ درصد از اتلاف آب را کاهش بدهد.
حنیف رضا گلزار - پژوهشگر حوزه آب و خاک - در یک برنامه رادیویی با اشاره به اهمیت حکمرانی آب می‌گوید: اگر ما بهترین قوانین و قواعد را در حوزه مدیریت منابع آبی تحت عنوان «حکمرانی آب» داشته باشیم اما حکمران آب نداشته باشیم تدوین هر گونه قانون و آئین نامه به نتیجه‌ای نخواهد رسید. نبود جایگاه و یا شخص حقیقی و حقوقی مشخص به عنوان حکمران آب به عنوان یکی از بزرگترین ضعف‌ها در ساختار اداری مدیریت منابع آبی کشور است. ما قبل از بحث حاکمیت آب و قانونگذاری و هرگونه اقدام اصلاحی، باید یک شخص، یک نهاد یا یک ساختار را به عنوان تصمیم‌گیرنده نهایی در حوزه آب شناسایی کنیم و به رسمیت بشناسیم و خود را ملزم به تبعیت از دیدگاه‌های او بدانیم.
وی ادامه می‌دهد: ما چندین نهاد مسئول در حوزه آبی از جمله شورای عالی آب، شرکت‌های پیمان کار، نمایندگان مجلس و افراد محلی داریم که هر کدام در حوزه آب دخالت می‌کنند و خودشان را در مسئله آب صاحب تخصص و دیدگاه می‌دانند.
با توجه به تنوع اقلیمی کشور، وجود الگوی کشت مناسب جهت دستیابی به حداکثر بهره‌برداری از عواملی مانند آب و زمین ضروری است. گلزار با بیان اینکه در حال حاضر اصلاح الگوی کشت یک مسئله دستوری است و به سرانجام نخواهد رسید، می‌گوید: صددرصد عملیات و فرآیند تولید محصولات کشاورزی و تولید غذا در کشور توسط بخش خصوصی و کشاورزان انجام می‌شود و از آنجایی هم که فعالیت در بخش خصوصی منطبق بر قوانین بازار است نمی‌توان بحث حکمرانی آب را اصلاح کرد.
در آخرین دوره مطالعات آمایش سرزمین وضعیت آب کشور برای توسعه پایدار مورد توجه قرار گرفته و وضعیت فعلی منابع آب، میزان مصرف، چالش‌های پیش‌رو، وضعیت مطلوب، وضعیت محتمل و راهکارها بررسی شده است. مطالعات انجام شده حاکی از آن است که چشم‌انداز توسعه فضایی کشور در افق ۱۴۲۴ باید به گونه‌ای باشد که بخش آب دارای ویژگی‌های توسعه‌یافته برخوردار از دانش پیشرفته، دیدگاه بلندمدت (دورنگر) به صیانت از منابع آب و انرژی و انتقال آن به نسل‌های آینده، حفاظت، کنترل و بهره‌برداری از منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی، مدیریت یکپارچه (جامع) آب و تعادل‌بخشی بین منابع و مصارف آب، حفاظت کمی و کیفی منابع، دسترسی عادلانه همگان به آب سالم و کافی و الگوهای مصرف مناسب، منافع ملی و توسعه پایدار کشور و افزایش بهره‌وری آب، حفاظت و پایداری کمی و کیفی منابع آب، گسترش آگاهی عمومی و توسعه فناوری و تحقیقات باشد.
بر اساس مطالعات انجام‌شده، بخش آب باید با مشارکت مستقیم بخش‌های اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی، زیربنایی و خدماتی در محدوده هر یک از حوضه‌های آبریز کشور، برای دستیابی به حکمرانی پایدار با تأکید بر مدیریت به هم پیوسته منابع آب و توسعه پایدار، سازگار با شرایط اقلیمی، کم‌آبی و زیست‌محیطی، به منظور ایجاد تعادل و پایداری بین منابع و مصارف آب و حفاظت کمی و کیفی و ارتقاء بهره‌وری از منابع آب به گونه‌ای عمل کند تا در افق زمانی ۱۴۲۴ میزان مصارف آب سطحی به حداکثر ۶۰ درصد منابع آب تجدیدپذیر و برداشت از آب زیرزمینی ۲۵ درصد کاهش یابد و تعادل در منابع و مصارف آب و تعادل‌بخشی آب زیرزمینی از طریق بازچرخانی و استفاده چندباره از آب، ارتقای بهره‌وری و کاهش مصارف غیرضروری محقق شود.
مدیر گروه منابع آب و توسعه خاک وزارت نیرو لزوم خودداری از نگاه جزیره‌ای و ضرورت سنجش میزان اجرایی شدن یک قانون پیش از تصویب آن را ضروری می‌داند و معتقد است: در صورت بی‌توجهی به این موضوع به بیراهه رفته‌ایم و نمی‌توانیم در زمینه مدیریت آب عملکرد موفقی داشته باشیم.
سخنگوی صنعت آب کشور نیز بر لزوم مدیریت و مصرف هوشمندانه در تابستان تاکید می‌کند.
قاسم زاده با بیان اینکه آب بخش شرب برای استحمام، ظرفشویی، مسواک و باغچه و غیره استفاده می‌شود گفت: ما باید زمان استحمام را در تابستان از متوسط ۱۰ دقیقه به پنج دقیقه کاهش دهیم. فشار دوش را کم کنیم و برای شست وشوی ظرف‌ها نیز حتی الامکان از ماشین ظرفشویی که مصرف آب را کاهش می‌دهد، استفاده کنیم.
با توجه به اعلام سازمان هواشناسی مبنی بر تداوم گرمای هوا تا نیمه مردادماه و تجربه دمای بالاتر از حد نرمال و توصیه نسبت به مصرف بهینه آب لازم است مسوولان در بهره‌گیری صحیح از آب موجود و مردم در مصرف بهینه مایه حیات بیش از پیش تلاش کنند. آب موجود در کشور نه تنها متعلق به ما بلکه میراثی برای آیندگان است.
