انتقال آب از سد کمال‌خان دهن‌کجی به ایران است/ تغییر مسیر آب هیرمند در عرف بین‌الملل «جنایت جنگی» است

بعد از اظهارنظرهای سیدابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهوری و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه، درباره تحقق نیافتن حقآبه ایران از افغانستان، طالبان واکنش‌های تند و گاه تمسخرآمیزی در این خصوص از خود نشان دادند؛ اما شاید مهم‌تر از پاسخ‌های سیاسی دو طرف به یکدیگر، جنبه محیط‌زیستی این ماجرا باشد. اینکه چرا با وجود بحرانی شدن شرایط آبی در سیستان و بلوچستان و گذشت این همه وقت، هنوز چاره‌ای اساسی برای آن اندیشیده نشده است. چه شده که الان و در این شرایط به جای پیشبرد امور از طریق دیپلماسی و محیط‌زیست کار به بگومگوی سیاسی کشیده است.

در همین زمینه گفت‌وگویی با محمد درویش، فعال محیط‌زیست، انجام داده شده که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:

*موضوع اصلی که در ماجرای حقآبه ایران از افغانستان در میان اخبار و واکنش‌های سیاسی گم شد این است که از نظر محیط‌زیستی باید به این موضوع چگونه نگاه کرد. اصلاً طالبان در این خصوص چه کاری انجام می‌دهد و ماجرا چیست؟

اگر آنجا با یک دولت منطقی و خردمندی روبه‌رو بودیم، آن دولت متوجه این موضوع بود که اگر وضعیت‌ ایران در سیستان تثبیت شود و چشمه‌های توضیح گرد و خاک را مهار کند، این تاب‌آوری دوباره هامون به نفع خود دولت افغانستان هم خواهد بود.

*مواردی وجود دارد که این منفعت را برای افغانستان به همراه داشته باشد؟

مشکلات امنیتی را کم می‌کند و میزان گرد و غبار را کاهش می‌دهد. همچنین از درآمدهایی که در منطقه به دست می‌آید هر دو کشور می‌توانند ذی‌نفع باشند. مشکلات مربوط به قاچاق، فقر و تهدیدهای امنیتی کاهش پیدا می‌کرد. یکسری منافع وجود دارد که از روز روشن‌تر است و برای کسی که واقعاً به منافع سرزمینش اهمیت می‌دهد، مهم است. در دولت طالبان ظاهراً چیزی به عنوان وزیر محیط‌زیست تعریف نشده و درکی در این حوزه وجود ندارد.

طالبان آب را از بند کمال‌خان به سمت گود زره منحرف می‌کنند. چیزی حدود یک میلیارد متر مکعب در این چند ماه به گود زره منحرف شده است، اما حاضر نشده‌اند حتی یک لیتر آب را در اختیار هامون قرار دهند. این در حالی است که ایران بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است و اگر بخواهیم منطقی به ماجرا نگاه کنیم، آنها باید هوای شریک تجاری خود را داشته باشند وگرنه چند کشور در جهان وجود دارد که بخواهند با طالبان کار کنند و در آن کشور نمایندگی داشته باشند؟ ایران واقعاً خوب با طالبان کنار می‌آید. اما به نظر می‌رسد طالبان حتی منافع خودش هم برایش اهمیت ندارد.

در چنین شرایطی به نظر من این نوع کری خواندن‌ها به نفع حکومتی است که خودش بر همین نوع شعارهای پوپولیستی سوار است. من تهدید رئیس‌جمهور ایران را درست نمی‌دانم و به نظرم به جای چنین تهدیدهایی بهتر است از اهرم‌هایی که ایران در اختیار دارد استفاده کند. وقتی به آنها گوشزد شود که ایران بزرگ‌ترین شریک تجاری افغانستان است آنها این زبان را بهتر می‌فهمند. این آن جایی است که باید رویَش کار کنیم. در مجامع بین‌المللی ما یک عهدنامه داریم و افغانستان موظف است سالانه 800 میلیارد متر مکعب آب در اختیار ایران قرار دهد. این نکته می‌تواند یک کانون فشار باشد؛ حداقل قبل از هر اقدام دیگری همه این راه‌های دیپلماتیک را رفته‌ایم و به سازمان ملل تاکید کرده‌ایم که افغانستان حق ما را گرفته و نمی‌گذارد آب به ایران برسد. در واقع بستر لازم را برای درگیری‌ها و اینکه جامعه جهانی حق را به ایران بدهد فراهم کرده‌ایم.

در درازمدت می‌توان با سیاست هم با آنها صحبت کرد. به هر حال ایران الان مشغول راه‌اندازی نیروگاه بادی و کار گذاشتن توربین‌های بادی در مرز افغانستان است تا بتواند از بادهای 120روزه استفاده کند. اگر بخواهیم منطقی به ماجرا نگاه کنیم، اولین مشتری خارجی این برق کشور افغانستان است؛ یعنی ما می‌توانیم به افغانستان برق بفروشیم و افغانستان در ازای آن به ما آب بفروشد. در این صورت هم مشکل آب شرب مردم زابل حل خواهد شد و هم به سمت احیای تالاب هامون می‌رویم. زمانی که تالاب هامون احیا شود، یعنی کاهش گرد و غبار، و وقتی گرد و غبار کاهش پیدا کند، دردسرهای توربین‌های بادی بر اثر گرد و غبار کمتر می‌شود، پرنده‌ها بازمی‌گردند و حاصلخیزی خاک، درآمد صیادی و سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری افزایش می‌یابد. از منافع این شرایط هم هر دو طرف می‌توانند بهره‌مند شوند.

*دولت تا به حال این نکات را به دولت طالبان منتقل کرده است؟

قرار بود آقای سلاجقه به کابل برود و این صحبت‌ها را مطرح کند. نمی‌دانم چرا این سفر انجام نشد، این موضوع هم مشخص نیست. متاسفانه دولتی‌ها خیلی در این باره شفاف صحبت نمی‌کنند.

*به طور کلی به نظر می‌آید در این باره ابتدا رئیس محیط‌زیست باید اظهارنظر کند و کار را پیش ببرد و نهایتاً اگر همه راه‌ها به بن‌بست خورد، رئیس‌جمهور و دیگران وارد ماجرا شوند.

به نظرم سازمان محیط‌زیست ما اعتماد به نفس لازم را برای موضع‌گیری‌های مستقل و مقتدرانه، نه در اختلافات داخلی و نه در موقعیت‌های بین‌المللی، ندارد. یعنی سازمان محیط‌زیست نه در مورد طرح‌های بلندپروازانه دولت ترکیه روی رودخانه ارس صحبت می‌کند و نه در مورد افغانستان. این می‌تواند به تضعیف بیشتر سازمان محیط‌زیست منجر شود. فکر می‌کنم یکی از دلایل این روند و اتفاقات هم این است که شاید اصلاً دولت به علی سلاجقه اجازه نمی‌دهد در این حوزه‌ها وارد شود.

*اینکه از منافع دو طرف صحبت کردید، به نظرتان این منافع برای دولت طالبان آن‌قدر اهمیت دارد و دندانگیر است که با مباحث دیپلماسی، قوانین بین‌الملل و حتی منافع ملی بخواهد در این داستان کوتاه بیاید و حقآبه را بدهد؟

ایران در حال حاضر تنها کشوری است که ایجاد نمایندگی دفتر طالبان در تهران را تضمین کرده و هیات طالبان آمده و از نمایشگاه بین‌المللی کتاب دیدن کرده، افغانستان به شدت نیازمند این است که جامعه جهانی او را بپذیرد و ایران از اولین کشورهایی است که در این مسیر حرکت می‌کند. خیلی باید ایران را حمایت کند اما شگفت‌آور اینجاست که با همه این اوصاف، رئیس‌جمهور ایران را هم مسخره می‌کند. آن ژنرال افغانستانی یک دبه آب دستش می‌گیرد و می‌گوید این سهم آب ایران است.

*گود زره که از آن یاد کردید و در حال حاضر اضافه آب را از سد کمال‌خان به آنجا منحرف می‌کنند چه منافعی برای افغانستان دارد که حاضر شده آب را به آنجا بفرستد اما حقآبه ایران را ندهد؟ چون شاید منافع ملی‌ای در این زمینه وجود دارد که از آن بی‌خبریم؟

این کار هیچ منفعتی برای افغانستان ندارد. در حال دهن‌کجی به ایران هستند. می‌دانید شبیه چه کاری است؟ شبیه این است که طرف پول خود را به آتش می‌کشد تا دزد نیاید آن را ببرد. یا پدر از دست فرزندان خود ناراضی است و برای اینکه پولش به فرزندانش نرسد آن را می‌بخشد. چنین حالتی دارد و منفعتی برای آنها ندارد.

در واقع مسیر طبیعی این آب به این شکل است که آب از هیرمند وارد هامون می‌‌شود و از هامون هر زمان که سرریز کند، در انتها وارد گود زره می‌شود. الان افغانستان یک کانال از سد کمال‌خان زده و دیگر اجازه نمی‌دهد این مسیر طبیعی هیرمند طی شود. مسیر آب را با این روش تغییر داده که این کار در عرف بین‌الملل در حد جنایت جنگی است.