چرا خزر کوچک شد
موضوع کاهش تراز آب دریای خزر این روزها نقل محافل است، موضوعی که گرچه طی یک دهه گذشته پرتکرار در رسانه‌ها مطرح بوده اما حالا با اظهارنظر مسئولان محیط زیست دلایل دیگری بر این نوسانات مطرح شده است.
موضوع کاهش تراز آب دریای خزر این روزها نقل محافل است، موضوعی که گرچه طی یک دهه گذشته پرتکرار در رسانه‌ها مطرح بوده اما حالا با اظهارنظر مسئولان محیط زیست دلایل دیگری بر این نوسانات مطرح شده است.
حالا سؤال این است که سهم دلایل این نوسانات چقدر است؟ یکی از مهم‌ترین پدیده‌های دریای خزر، تغییر و خصوصا کاهش تراز آب آن در سال‌های اخیر است. نوسانات تراز آب دریای خزر ممکن است حاصل عوامل مختلفی مثل تغییرات اقلیم، تغییر آب و هوایی حوزه آبریز، تغییر دبی رودخانه، بارش منطقه‌ای، تبخیر، دما، تنش باد، تغییرات ریخت‌شناسی بستر دریا، تغییر در الگوی جابه‌جایی اتمسفری و همچنین فعالیت‌های بشری مثل ساخت سد روی رودخانه‌های اصلی باشد.
نوسانات تراز آب دریای خزر عامل اساسی در تغییرات و دگرگونی‌های ساحلی است به طوری که پیشروی دریا سبب آبگرفتگی و استحداث اراضی ساحلی می‌شود. در یک بازه زمانی در دهه ۱۳۷۰ قوانین موجود مرتبط با اراضی مستحدث و حریم دریای خزر کارآیی خود را عملا به‌دلیل بالا آمدن سطح آب دریا تا سال ۱۳۷۴ از دست داده بود.
در همین خصوص طی ۱۸سال، حدود ۷۷۸ کیلومترمربع از اراضی ساحلی کشور زیر آب رفته بود. همایون خوشروان، پژوهشگر دریایی (مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر)، درباره نوسانات و کاهش تراز آب دریای خزر گفته بود: سطح تراز آب دریای خزر با سرعت بسیار زیاد در حال کاهش است؛ به‌طوری که بررسی‌های اولیه نشان داده سال ۲۰۲۲ نسبت به ۲۰۲۱ نزدیک به ۲۵سانتی‌متر سطح تراز آب خزر کاهش داشته که رقم بسیار بالایی است و برای خزر بی‌سابقه است. نکته دیگر این که در دی ۱۴۰۱ سطح تراز آب دریای خزر به منهای ۲۹ رسیده که این تقریبا معادل ترازی است که خزر در سال ۱۳۵۷ به ثبت رسانده و این نشان می‌دهد دوباره کاهش سطح تراز آب خزر با آن سرعت فزاینده در حال تکرار است.
آنچه واضح است در خصوص کاهش تراز آب دو دیدگاه متفاوت وجود دارد: یک دسته معتقدند کشورهای همسایه حقآبه ایران را تامین نمی‌کنند؛ به عنوان مثال سد سازی روسیه را عامل پیدایش این موضوع می‌دانند. در صدر این دسته علی سلاجقه، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست است که تصریح کرده است: ورودی‌های دریای خزر از سوی کشورهای همسایه بسته شده مخصوصا ورودی رود ولگا.
علاوه بر آن در سال گذشته فرزاد علیزاد،ه فعال محیط زیست با اشاره به ساخت ۴۰ سد و آغاز احداث ۱۸سد جدید توسط روسیه روی رودخانه ولگا به‌عنوان منبع اصلی تأمین آب دریای خزر، معتقد است: این اقدام با کاهش ۲۲درصدی ورود آب به دریای خزر طی چهار سال اخیر، خطر خشک شدن خلیج گرگان را سریع‌تر کرده و ممکن است این خلیج را به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار کند. این نوع نگرش گرچه قطعا بی‌تاثیر بر وضعیت آبی دریای خزر نیست اما این نحوه بیان، سوالات زیادی را در ذهن مخاطب مطرح می‌کند از جمله این‌که چرا سایر کشور‌ها به‌راحتی حق ایران را در مسائل محیط زیستی پایمال می‌کنند؟ یا این‌که این اتفاقات ناشی از ضعف مسئولان در دیپلماسی خارجی است؟
اما دسته دیگر بحران و شرایط آب و هوایی را مسبب این موضوع می‌دانند چنانچه مدیر سابق مرکز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر معتقد است کاهش ریزش‌های جوی، کاهش دبی رودخانه ولگا و یخ بستن سطح آب خزر در بخش‌های شمالی، برخی دلایل کاهش سطح تراز آب دریای خزر است. این‌که می‌گویند روس‌ها روی ولگا سد زده‌اند و اجازه نمی‌دهند آب وارد ولگا و بعد خزر شود پایه و اساس ندارد، چون اگر این کار را بکنند بیشترین ضرر به خودشان برمی‌گردد، زیرا بخش شمالی خزر عمق بسیار کمی دارد و اگر آنها مانع رسیدن آب به خزر شوند بیشترین ضرر از عقب‌نشینی خزر متوجه آنها می‌شود، بنابراین کاهش سطح طبیعی است.
در هرصوت آنچه قابل توجه و حائز اهمیت است این‌که گرچه عدم رعایت حق ایران در حوزه دریای خزر توسط سایر کشور‌ها ناشی از ضعف سازمان محیط زیست و دستگاه دیپلماسی است اما ایران تنها متضرر شرایط فعلی نخواهد بود و دیگر کشورهای همسایه دریای خزر نیز از این محل متحمل خسارات چشمگیری خواهند شد بنابراین، انتظار می‌رود متولیان امر در سطوح مختلف نسبت به این تهدید بزرگ و خطرناک حساس باشند و برای جلوگیری از دامنه دارتر شدن ابعاد این فاجعه، اقدامات لازم را در دستور کار قرار دهند.
