نبض سفره‌های آب زیرزمینی در دستان کنتورهای هوشمند

در طول تاریخ ایرانیان آموختند آب را به گونه‌ای مصرف کنند که علاوه بر کسب روزی حلالشان از نعمت‌های بی انتهای الهی در یک بهره‌ برداری عادلانه به منابع محیط زیستی خود آسیبی نزنند. با گذر از آن دوره‌ها و آمدن به زمان حال و زندگی در دوره‌های اخیر به ویژه بعد از خشکسالی‌های بلند مدت و افزایش روزافزون جمعیت، برداشت‌های نامتوازن آب‌های زیرزمینی و کمبود نزولات آسمانی وضعیت آب و سفره های آب زیر زمینی را با بحرانی جدی روبه رو ساخت.

آب همیشه در سیستان و بلوچستان نقطه‌ای از حیات بوده بیش از یکهزار و ۴۰۰ کیلومتر مرز آبی و خاکی و ۲ تالاب هامون به وسعت پنج هزار کیلومتر مربع با حجم بیش‌از ۱۰ میلیارد مترمکعب آب و هامون جازموریان با ۳۴ هزار مترمربع گستره نقش اساسی در معیشت مردم و توسعه این استان جنوب شرقی کشور ایفا می‌کرده است.

از نظر ویژگی اقلیمی، سیستان و بلوچستان منطقه‌ای بیابانی ونیمه بیابانی محسوب می‌شود و وجود سامانه ‌های پرفشار جوی شبه حاره‌ای، عمده‌ترین عامل خشکی این منطقه است شدت تابش خورشید و زاویه‌ی آن ناحیه صحرایی را پدیدار ساخته که مانع ریزش‌های جوی می‌شود. اختلاف دمای ۵۰ درجه بین نقاط متفاوت در طول سال، تبخیر زیاد، بارش کم و نامنظم، حجم و تنوع منابع آب را در استان به حداقل ممکن رسانده است.

اضافه برداشت منابع آبی قاتل خاموش سفره‌های آب زیرزمینی

وقتی منابع آب سطحی رو به کاهش برود ساکنان هر منطقه و شهری به سراغ منابع آب زیر زمینی می روند این یک سنت و رویه‌ای معمولی است که از گذشته‌های دور در کشورهای خشک و نیمه خشک جاری بوده و کافی است قصه‌ها و روایت های گذشته را بشنویم و کمی به حافظه تاریخی خودمان رجوع کنیم همه‌ی ما چاه های زیادی را در اطرافمان دیده ایم.

رشد سریع جمعیت در سده اخیر، در کنار پیشرفت های تکنولوژیک منجر به گسترش و تنوع کشاورزی، مدرن شدن شیوه های تولید، پیدایش ادوات کشاورزی پیشرفته و نیاز و انگیزه بیشتر برای افزایش سطح زیر کشت شد. از طرفی، امکان حفر چاه های عمیق در مدت زمان تنها چند روز و با صرف هزینه ناچیز در قیاس با شیوه سنتی احداث قنات، انگیزه مضاعفی را جهت افزایش سریع و قارچ گونه چاه‌های عمیق به منظور تأمین نیاز آبی کشاورزی رو به گسترش بوجود آورد. میزان روزافزون یارانه ‌های انرژی نیز در این رقابت ناعادلانه قطعاً مؤثر بود. نتیجتاً، حفر چاه‌های عمیق و نیمه عمیق در ایران به ویژه از دهه ۱۳۴۰ به بعد گسترش روز افزون یافت و در نیمه دوم دهه ۱۳۵۰ به اوج خود رسید.

اخیرا کاهش نزولات جوی در سیستان و بلوچستان باعث برداشت بی رویه از منابع آب‌های زیرزمینی از طریق حفر چاه‌های عمیق کشاورزی شده است .آب‌های زیرزمینی بخش مهمی از چرخه هیدرولوژیکی زمین را تشکیل می‌دهد و وجودشان بر رودخانه‎ها، تالاب‌ها و فراهم آوردن آب قابل استفاده درکشاورزی، صنعت و کاربردهای دیگر تأثیر بسزایی دارد.

وضعیت منابع آب زیر زمینی سیستان و بلوچستان در ۲ زیر مجموعه چاه و قنات در مجموع ۱۷ هزار و ۳۸۸ حلقه چاه و قنات شامل ۱۶ هزار و ۱۰۷حلقه چاه و یک هزار و ۲۸۱ رشته قنات است که باید بررسی کرد برای مصرف بهینه آب و برداشت‌های بی رویه از این منابع زیر زمینی بویژه چاه‌ها آیا اقدامی صورت گرفته است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان درباره نوع مصرف منابع آبی و تعداد چاه‌های مجاز و غیرمجاز در سه بخش کشاورزی، آشامیدنی و صنعت به خبرنگار ایرنا گفت: در حوزه منابع آب زیرزمینی چاه‌ها از مجموع ۱۶ هزار و ۱۰۷ حلقه چاه، ۱۵ هزار و ۴۳حلقه در بخش کشاورزی وجود دارد که از این تعداد هشت هزار و ۴۵۱ حلقه چاه مجاز و ۲ هزار و ۱۵۳ حلقه غیرمجاز در فرم یک( چاههای محفوره قبل از سال ۸۵ که براساس قانون تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه و آب قابل برنامه ریزی می توان پروانه صادر کرد) و چهار هزار و ۴۳۹ حلقه چاه غیرمجاز در فرم پنج (چاههای محفوره بعد از سال ۸۵ که براساس قانون یادشده باید پر و مسلوب المنفعه (بسته) شوند) قرار دارد.

محمد دلمرادی افزود: از مجموع ۱۶ هزار و ۱۰۷ حلقه چاه، ۶۵۱ حلقه چاه مجاز در بخش آشامیدنی و ۴۱۳ حلقه در بخش صنعت و خدمات است که در این ۲ بخش چاه غیرمجازی وجود ندارد.

وی با اشاره به فرایند مسدود کردن چاه های غیرمجاز بیان کرد: چهار هزار و ۴۳۹ حلقه چاه غیرمجاز فرم پنج (چاه‌های محفوره بعد از سال ۸۵ که براساس قانون مذکور باید پر و مسلوب المنفعه شوند) در بخش کشاورزی با میزان ۲۱۴ میلیون مترمکعب برداشت در سیستان و بلوچستان وجود دارد که از این تعداد تاکنون ۷۵۶ حلقه چاه بسته شده است.

مدیرعامل آب منطقه ای سیستان و بلوچستان مهم‌ترین اقدامات انجام شده برای پلمب چاه‌های غیرمجاز را انسدا و پلمب چاه‌های غیرمجاز به صورت مردمی، انسداد چاه‌های غیرمجاز از سوی کارکنان امور منابع آب و انعقاد قرارداد با پیمانکار برای پروژه انسداد چاه‌های غیرمجاز ذکر کرد.

باید در نظر داشت در کنار چاه‌های غیر مجاز، چاه‌های مجاز و هرگونه منابع آب زیر زمینی در کنار فرصت‌های کوتاه مدت برای مردمان سیستان و بلوچستان در صورت استفاده بی رویه و خارج از استانداردهای موجود می‌تواند منجر به اضافه برداشت و کاهش حجم این آب‌ها شود برای این اضافه برداشت‌ها راه حل‌های مختلفی اندیشیده شده که یکی از این راه‌ها نصب کنتورهای هوشمند است.

کنتورهای هوشمند راه حل اضافه برداشت‌ها

جمعیت کشورها وشهرها روزبه روز زیاد و زیادتر می‌شود هر چند که سال‌های گذشته سیاست‌های جمعیتی مختلفی در این رشد موثر بوده اما با افزایش تقاضای آب این جمعیت رو به گسترش بهره برداری از سفره های آب زیر زمینی هم روز به روز فزونی گرفت. همه خوب می دانیم که بهره‌برداری از منابع طبیعی برای ایجاد رفاه جوامع بشری و بالا بردن استانداردهای زندگی هر فرد ضروری است باید در نظر داشت که در این بین مسائلی همچون اضافه برداشت، اتلاف منابع و مدیریت ناکارآمد، موجودی منابع طبیعی را تهدید می‌کنند.

از نظر اقتصاددانان، اصلی‌ترین چالش در زمینه منابع آب، کمبود نیست بلکه بهره‌برداری بی رویه از این منابع است.

کنتورهای هوشمند راهکاری نوین برای مقابله با اضافه برداشت ها است آن ها چند زمانی است که به کمک منابع آب زیر زمینی سیستان و بلوچستان آمدند. عنوان کنتور هوشمند آب نامی است که برای نسخه تکمیل شده کنتور هوشمند برق انتخاب شده و به دستگاه کنتور الکترونیک برقی اطلاق می شود که بـا کالیبراسیون صحیح در محل نصب، توانایی اندازه‌گیری کلیه‌ی پارامترهای آب برداشت شده از چاه را دارا است.

تجربه نشان داده کنتورهای مکانیکی فعلی کارایی لازم را نداشته و پس از مدتی قابل استفاده نیستند از اینرو شرکت‌های آب منطقه ای مجبورند برای کنترل برداشت، از محدود نمودن عمـق حفـاری چاه هـا، کاهش مقدار طبقات پمپ، کاهش توان موتور استفاده کنند که این محدودیت ها هم به علت اینکه اغلب موتور و یا ژنراتور تعیین شده توسط وزارت نیرو در بازار موجـود نبوده و یا اینکه کاهش عمق حفاری در محل‌هایی که افت سطح آب‌های زیر زمینی وجود دارد باعث کف شکنی های مکرر و افزایش هزینه برای کشاورز می شود و در نهایت ایـن امر نیز اضافه برداشت از چاه‌ها توسط کشاورزان را به دنبال دارد.

کنتورهای هوشمند عملکردی چند گانه دارند آن‌ها با جلوگیری از اضافه برداشت بیش از میزان مندرج در پروانه بهره برداری از منابع آب‌های زیرزمینی، تشویق کشاورز به استفاده از الگوی کشت بهینه هر منطقه، افزایش بهره وری منابع آب‌های زیرزمینی، دادن اطلاعات لحظه ای به کشاورز در مورد آب مصرف شده و آب باقیمانده از حق‌آبه‌ی تعیین شده جهت برنامه‌ریزی و استفاده بهینه از منابع آب می‌توانند نقش موثری در کاهش مصرف آب‌های زیر زمینی را داشته باشند.

پس از راه اندازی کنتورهای هوشمند آب و برق بر روی چاه‌های کشاورزی، کشاورز میزان برداشت فعلی و میزان حق آبه‌ی باقیمانده ی خود را بر روی کنتور مشاهده می‌ کند. این امر کشاورزان را بر آن می‌دارد که نسبت به برنامه‌ریزی زمان آبیاری اقدام کنند و آبیاری را از زمان های گرم (به دلیـل تبخیـر شـدید) بـه زمـان‌های سرد (صبح زود یا شب ) منتقل کرده و ساعت‌های آبیاری را کنترل کنند. همچنین کشاورزان نسبت به لایروبی و اصلاح کانال‌ها و نهرهای انتقـال آب اقـدام کرده و استفاده از روشهای نوین آبیاری و اصلاح الگوی کشت برای نیل به بهره وری و افزایش درآمد را در اولویت قرار خواهند داد.

نصب این کنتورها می‌تواند سهم به سزایی در کنترل مصارف آب و مدیریت آن داشته باشد، اما موضوعی که امروز سبب کاهش استقبال گسترده از این کنتورها بویژه در سیستان و بلوچستان می شود قیمت‌ بالای این دستگاه برای کشاورزان و دارندگان این چاه‌ها است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستان و بلوچستان بابیان میزان اضافه برداشت ۱۲۰ میلیون مترمکعب آب از منابع زیرزمینی چاه‌های کشاورزی به خبرنگار ایرنا گفت: یکهزار و ۳۵۸ دستگاه کنتور هوشمند از سال ۹۷ به بعد در سیستان و بلوچستان نصب شده است.

دلمرادی افزود: هزینه نصب این کنتورهای هوشمند براساس قانون توزیع عادلانه بر عهده بهره‌بردار است.

وی همچنین با تاکید بر نقش کنتورهای هوشمند در کاهش اضافه برداشت از منابع آبی افزود: مهم‌ترین اقدامات برای کنترل برداشت آب در سیستان و بلوچستان شامل استقرار ۲۷ گروه گشت بازرسی در دشت‌های این استان، نصب کنتورهای هوشمند، تعین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه، بستن چاه‌های غیرمجاز، کنترل دستگاه‌های حفاری و اخذ خسارت از چاه‌های غیر مجاز و اضافه برداشت چاه‌های مجاز انجام شده است.

باید دید چه عواملی رشد استفاده از این کنتورها را محدود کرده است شاید بتوان گفت تورم و افزایش قیمت ها یکی از عوامل مهم است در قوانین قبلی بنا بود که دولت هزینه نصب کنتورها را پرداخت کند، اما در قوانین جدید مقرر شده که صاحبان چاه‌ها این هزینه را بپردازند، از طرفی با توجه به افزایش قیمت‌ها، تورم و نرخ ارز متاسفانه قیمت این کنتورها افزایش پیدا کرد و این یکی از عواملی است که سبب شده استقبال مردم برای نصب این کنتورها کم شود.

چرخه استفاده از این کنتورهای هوشمند در یک دور باطل قرار گرفته است کشاورزان و بویژه در سیستان و بلوچستانی اقشار پر درآمدی نیستند که به راحتی بتوانند این کنتورهای هوشمند را خریداری و بر روی چاه‌های خود نصب کنند. و از طرفی منابع آبی هم تامین کننده کافی برای مصارف مختلف نیست و سطح آن‌ها روز به روز در حال کاهش است شاید چاره کار دسترسی رایگان کشاورزان و دارندگان چاه‌های آب از این کنتورهای هوشمند باشد باید در نظر داشت جبران منابع آب زیرزمینی بویژه در سیستان و بلوچستان موضوعی نیست که به سادگی ممکن باشد.

کاهش ذخیره سفره‌های زیرزمینی ایجاد می کند که مردم سیستان و بلوچستان اعم از شهری و روستایی و عشایری در مصرف آب بیش از پیش صرفه جویی کنند، هر چند که مردم این استان قدر نعمت آب را بیشتر می دانند و در مصرف آن نهایت دقت را دارند اما در این میان برخی افراد بدون توجه به وضعیت موجود برای کشت بیشتر بر منابع زیرزمینی فشار مضاعف وارد کرده و خود و دیگران را با مشکل کم آبی روبرو می کنند.

به گفته برخی کارشناسان تنها راه نجات این استان از بی آبی و کم آبی شیرین سازی و انتقال آب دریای عمان به سراسر استان است که البته تا تحقق این طرح بزرگ مصرف بهینه از منابع آبی سطحی و زیرزمینی تنها راه عاقلانه و منطقی است.