اسکناس‌های جدید؛ با حافظ و بدون صفر

بر اساس اطلاعات موجود، نخستین‌باری که تصویر مقبره یکی از اهالی ادب به اسکناس‌ها رسید، به اسکناس‌های سری دوم بانک مرکزی ایران در دوره محمدرضا پهلوی در سال ۱۳۴۱ برمی‌گردد؛ اسکناس ۱۰۰۰ ریالی با تصویر روی محمدرضا پهلوی با پوشش رسمی نیروی هوایی ارتش شاهنشاهی ایران و تصویر پشت آرامگاه حافظ چاپ و در جامعه ایرانی دست به دست شد.

پس از آن نیز تا پیش از پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷، آرامگاه حافظ در پشت اسکناس ۱۰۰۰ ریالی سری چهارم و پنجم بانک مرکزی ایران در سال‌های ۴۳-۱۳۴۲ و ۴۵-۱۳۴۴ و نیز بر روی همین اسکناس در سری ششم و هفتم در سال‌های ۴۷-۱۳۴۵ و ۴۹-۱۳۴۷، سری هشتم تا یازدهم در سال‌های ۵۲-۱۳۴۷ و سری دوازدهم تا پانزدهم سال‌های ۵۷-۱۳۵۳ نقش بست.

با پیروزی انقلاب، اسکناس‌ها هم رنگ و شکل دیگری به خود گرفتند اما هنوز آن‌چه مشترک با گذشته به چشم می‌خورد، تصویر آرامگاه حافظ باز هم در پشت اسکناس ۱۰۰۰ ریالی (سری بارگاهی) بود که تصویر روی آن آرامگاه امام رضا (ع) بود.

در اسکناس‌های سری انقلابی در سال‌های ۱۳۷۱-۱۳۶۰ نه تنها دیگر خبری از تصویر مقبره حافظ در پشت اسکناس ۱۰۰۰ ریالی نبود که تصویری از دیگر مشاهیر فرهنگ و ادب یا آرامگاه آنان نیز در اسکناس‌ها دیده نشد؛ تصویر پشت اسکناس ۱۰۰۰ ریالی هم به قبةالصخره ( مسجد صخره) تغییر پیدا کرد.

اما بار دیگر در اسکناس‌های با تصویر امام خمینی (ره) در سال‌های ۱۳۹۸-۱۳۷۱ تصویر مقبره حافظ به پول مردم بازگشت و تصویر آرامگاه این شاعر در پشت اسکناس ۱۰۰۰۰ ریالی دیده شد.

البته حافظ تنها شاعری نبود که مقبره‌اش به این سری از اسکناس‌ها رسید؛ تصویر مقبره سعدی نیز در پشت اسکناس ۱۰۰۰۰۰ ریالی از همین سری اسکناس‌ها دیده شد؛ تصویری که با حاشیه‌هایی همراه شد؛ در کنار نقش آرامگاه سعدی بیت معروف این شاعر آمده بود، که گفته می‌شد این خوانش درست نیست و اشتباه است. منتقدان می‌گفتند «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند» درست است اما روی پول ملی «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند» نقش بست که این موجب انتقادهای گوناگونی به این موضوع شد.

البته بنا به شبهه‌های موجود در خصوص شکل درست این بیت، مثلا کاووس حسن‌لی دراین‌باره گفته بود: در بعضی از نسخه‌های چاپی «گلستان»، ضبط «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند» به جای ضبط مشهور «بنی‌آدم اعضای یکدیگرند» نهاده شده است. «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند» دستورمندتر و به زبان سعدی نزدیک‌تر است؛ اما در نسخه‌های خطی قدیم این‌چنین ضبطی وجود ندارد.

حالا نسل تازه‌ای از اسکناس‌ها رونمایی شده‌اند و باز هم آرامگاه حافظ در تصویر پشت یک اسکناس به چشم می‌خورد؛‌ ۵هزار تومانی که به تازگی با تغییر رنگ منتشر شده است (پیش‌تر تصویر سردر دانشگاه تهران پشت این اسکناس نقش بسته بود). این اسکناس‌ها البته تفاوت قابل توجه دیگری هم با قبل دارند و آن کمرنگ شدن صفرهاست که سال‌ها بر روی اسکناس‌ها دیده می‌شدند؛ به نظر می‌رسد طرح حذف چهار صفر از پول ملی با رونمایی از این اسکناس‌ها به طور رسمی اجرا شده است.

ضمناً در پشت اسکناس‌ ۲هزار تومانی جدید از طرح مقبرةالشعرای تبریز و در پشت اسکناس ۱‌هزار تومانی نیز از طرح آرامگاه شیخ‌الرئیس بوعلی‌سینا استفاده شده است.

اما اگر از شمایل متفاوت اسکناس‌های تازه بگذریم، سوالی جای مطرح شدن دارد، آن هم این‌که از میان تمامی مشاهیر ادبی ایران‌زمین در طی سال‌ها فقط راه ورود برای حافظ و سعدی به پول کشور باز بوده است؟ در حالی که تاجیکستان بر روی اسکناس‌های کشور خود تصویر رودکی، پدر شعر فارسی را چاپ می‌کند، هنوز وقت آن نرسیده است که به دیگر مشاهیر فرهنگ و هنر این مرز و بوم که بسیار هم هستند، توجه شود؟