کودک همسری؛ روایتی شوم از سنتی حسنه/ خراسان رضوی همچنان در صدر آمار کودک همسری

11 ساله بود که پای سفره عقدش نشاندند، لباس عروس سپیدی را به‌او پوشاندند که بر تنش زار می‌زد، مدام به او تذکر می‌دادند که چگونه رفتار کند تا خانواده داماد تصور نکنند چقدر کوچک است و بدرد پسرشان نمی‌خورد.

مراسم عقدکنان که شروع شد و محبوبه «بله» را گفت، نقل و شاباشی بود که بر سر عروس و داماد ریختند و در این حین دختر بچه‌ها و پسربچه‌ها وارد معرکه شده و شروع به‌ جمع‌کردن شاباش کردند، در تمام مدت محبوبه خنده‌کنان آنان را نظاره می‌کرد و من با خود می‌اندیشیدم که چقدر دوست می‌داشت او نیز مانند بچه‌ها بپَرد وسط جمعیت و نقل و شاباش جمع کند.

شب از نیمه گذشت و مراسم تمام شد و فامیل‌های دورتر خانواده رفتند و محبوبه همچون روزها و شب‌های قبل با همان لباس‌های بچگانه و دفتر و کتابی در دست به‌سالن پذیرایی آمد، دفتر و کتابش را پهن کرد، خود نیز وسط سالن دراز کشید و شروع کرد به‌نوشتن مشق‌هایش!

همه مهمان‌هایی که قرار بود شب را آنجا سر کنند با دهان باز منظره را تماشا می‌کردند و من بهت‌زده و اندوهگین با خود می‌اندیشیدم چه اصرار به عروس کردن این بچه بود!؟، اویی که به‌امتحان فردایش فکر می‌کند و نه پذیرایی از مهمانانی که برای عروسی‌اش آمده بودند.

پدرم که مُرد، دنیای‌ بچگی‌مان به‌یکباره خراب شد

پدرم که مُرد به‌یکباره بزرگ شدم تا پیش از آن متوجه سختی زندگی نبودم نه من و نه برادرها و خواهر کوچکترم.

بعد فوت پدر سختی زندگی به‌قدری محسوس و ناجوانمردانه حس می‌شد که حتی من که تازه 12 ساله شده بودم آن را لمس می‌کردم.

همان سال درس و مدرسه را رها کرده و مراقبت از دو برادر و خواهرم را بر عهده گرفتم، مادرم هم با کارگری در خانه‌ها و زمین‌های مردم خرج ما را تامین می‌کرد، اما مگر می‌شد با آن چندرغاز پول کارگری پنج نفر را تامین کرد!؟

مدت زیادی نگذشته بود از فوت پدر که مادرم به‌دلیل اوضاع نابسامان اقتصادی مرا به عقد اکبر که حدود 20 سال از من بزرگتر بود و قبل از من نیز یک بار ازدواج کرده و زنش را به‌دلیل نازا بودن طلاق داده بود، درآورد.

به‌یکباره وارد دنیای بزرگترها شده بودم، دنیایی که هیچ درکی از آن نداشتم آن هم با مردی که 20 سال از من بزرگتر بود و جای پدرم را داشت.

اوایل ازدواجم با اکبر، اصلا نمی‌توانستم او را به‌عنوان شوهر درک کنم، دلم مدرسه می‌خواست، همان مدرسه‌ای که پیش از فوت پدر آنجا می‌رفتم و به‌پدرم قول داده بودم که معلم شوم.

این را که گفت به‌دیوار روبروی‌مان زُل زد، اشک در چشمانش حلقه زد و بغض گلویش را ‌فشرد، مطمئنم که دیوار را نمی‌دید، گذشته‌اش را مرور می‌کرد، گذشته‌ای در کنار پدر، گذشته‌ای با دفتر و کتابی در دست، پشت نیمکت مدرسه.

ثبت بیش از 6 هزار ازدواج کودکان کمتر از 15 سال در سال 96 در خراسان رضوی

مدیرکل ثبت احوال خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس به ارائه آمار در خصوص وضعیت کودک همسری در استان پرداخت و گفت: در سال 96 در کل استان 53 هزار و 524 واقعه ازدواج به‌ثبت رسیده که 6 هزار و 135 نفر از این تعداد در سنین کمتر 15 سال هستند، 31 نفر از این تعداد را مردان به‌خود اختصاص می‌دهند و مابقی زنان هستند.

سیدحسین نیری در خصوص وضعیت شهر مشهد در این خصوص اظهار کرد: سال گذشته در شهر مشهد یک هزار و 760 نفر خانم و 16 آقا در سنین کمتر از 15 سال ازدواج کردند.

وی در خصوص تعداد طلاق‌های به‌ثبت رسیده در این رده سنی، بیان کرد: به‌طور کلی در سال گذشته 16 هزار و 189 واقعه طلاق در استان به‌ثبت رسیده که 156 مورد را بانوان کمتر از 15 سال به‌خود اختصاص داده‌اند.

مدیرکل ثبت احوال خراسان رضوی در بخش دیگری از سخنان خود به‌مقایسه این آمار نسبت به‌سال 95 پرداخت و تصریح کرد: در سال 95 در کل استان 60 هزار و 536 مورد واقعه ازدواج به‌ثبت رسید که 6 هزار و 820 واقعه مربوط به‌کودکان کمتر از 15 سال بود که از این تعداد 17 مورد مربوط به‌ازدواج پسران کمتر 15 سال بوده است.

نیری خاطرنشان کرد: این آمار نشان می‌دهد در سال 96، میزان ازدواج‌های کودک همسری نسبت به سال 95، به میزان کمی کاهش داشته است، البته آمار ازدواج نیز در طول این مدت روند کاهشی را نشان می‌دهد، همچنین باید به این نکته دقت کرد که این آمار وقایعی را نشان می‌دهد که به‌ثبت رسیده‌اند.

کودک همسری نوعی کودک آزاری است

رئیس انجمن زنان و زایمان شاخه خراسان رضوی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در خصوص مسئله کودک همسری و عوارضی که به‌سبب ازدواج زودهنگام و بارداری ناشی از آن بر کودک وارد می‌شود؛ گفت: ازدواج، سنتی مقدس است که دین اسلام بسیار بر آن تاکید کرده است، اما با وجود اینکه امری ضروری در زندگی انسان محسوب می‌شود، رخ دادن این اتفاق در سنین کمتر از 17 سال و به‌خصوص 15 سال بسیار خطرناک و دارای عوارض بسیاری برای دختران و پسران، به‌ویژه برای دختران است.

نفیسه ثقفی ازدواج دختران کمتر از 17 و 15 سال را کودک همسری خواند و ادامه داد: کودک همسری به‌دلیل آسیب‌ها و خطراتی که به‌دنبال دارد نوعی کودک آزاری محسوب می‌شود.

وی ضمن اشاره به این نکته که در کشورهای پیشرفته والدینی که فرزندان خود را پیش از موعد عروس کنند مؤاخذه می‌شوند؛ بیان کرد: اما در برخی از کشورها و یا در بین افراد سنتی این نوع ازدواج‌ها مرسوم است به‌طوری که در برخی قبایل به‌محض اینکه جنیسیت جنین مشخص می‌شود در همان جنینی برای او شوهری برمی‌گزینند!

فقر فرهنگی و اقتصادی مهم‌ترین عامل وقوع کودک همسری

رئیس انجمن زنان و زایمان شاخه خراسان رضوی نبود توانایی جسمی، روحی و نداشتن آمادگی برای آموزش و تربیت فرزندان را از جمله ویژگی‌های کودک همسران برشمرد و مهم‌ترین عامل چنین ازدواج‌هایی را فقر اقتصادی و فرهنگی دانست.

ثقفی اضافه کرد: یکی‌ دیگر از دلایلی که این پدیده را سبب می‌شود باورهای نادرست برخی خانواده‌هاست که تصور می‌‌کنند چنانچه دختران زودتر ازدواج کنند گرفتار فساد نمی‌شوند.

وی دلیل ازدواج مردان سن بالا با این کودکان را فقر فرهنگی آنان خواند و خاطرنشان کرد: یکی دیگر از عواملی که سبب می‌شود مردان به این مسئله گرایش یابند تمکین این کودکان و تن دادن به‌خواسته‌های مردان است.

رئیس بخش زنان گروه زنان بیمارستان قائم مشهد در ادامه سخنان خود به‌عوارض جسمی و روحی که به این کودکان وارد می‌شود اشاره کرد و گفت: با توجه به‌اینکه این کودکان در سنین رشد هستند ازدواج و بارداری زودهنگام مانع از رشد کامل آنان هم از نظر جسمی و هم شخصیتی می‌شود.

ثقفی عدم شکل‌گیری درست استخوان‌ها، نبود توانایی جسمی و روحی مادر شدن، زایمان‌های زودرس، سقط جنین، مسمومیت‌های بارداری، بیماری‌های کلیوی و عفونی را بخشی از عوارض ازدواج و بارداری زودهنگام برشمرد.

وی با بیان اینکه معمولا اکثر این کودکان پس از زایمان حس مادرانه ندارند، تصریح کرد: بسیار مشاهده شده که این کودکان حتی قدرت تشخیص بیماری در کودکان خود را ندارند و همین مسئله سبب شده با کودکان خود همچون عروسک برخورد کنند.

رئیس بخش زنان گروه زنان بیمارستان قائم مشهد آسیب‌های شدید روحی و ترس از مردان را از دیگر آسیب‌های کودک همسری دانست و افزود: همچنین مواجه شده‌ایم با کودک همسرانی که به‌دلیل تمکین نکردن از شوهرانشان مورد ضرب و شتم قرار گرفته و در نهایت دچار معلولیت‌های جسمی شده‌اند.

مرگ کودک مادران در دوران بارداری حدود 10 برابر بیشتر از دیگر مادران است

ثقفی در خصوص آمار مرگ‌ومیر این مادران کوچک، تصریح کرد: به‌طور متوسط چنانچه از هر 100 هزار مادر باردار 2 درصد از دنیا می‌رود این میزان در کودک مادران 10 برابر و 20 درصد از هر 100 هزار نفر است.

بهبود وضعیت معیشت و فرهنگ، در صدر توجهات قرار گیرد

وی با بیان اینکه متاسفانه خراسان رضوی در صدر آمار کودک همسری است؛ اظهار کرد: حذف این نگاه می‌طلبد در درجه اول مسؤولان بیش از گذشته به‌بهبود وضعیت اقتصادی مردم بیاندیشند و در این مسیر حرکت کنند و پس از آن مسؤولان فرهنگی و رسانه‌ها به‌نشر آسیب‌های این پدیده بپردازند و خانواده‌ها را آگاه کنند.

رئیس انجمن زنان وزایمان شاخه خراسان رضوی تاکید کرد: برخی همچون گذشتگان تصور می‌کنند که دختران را باید به‌سرعت عروس کرد این در حالی است که زندگی ماشینی و پیشرفته امروز سبب شده دختران ما نسبت به‌گذشته تغییرات فاحشی داشته باشند از جمله اینکه این کودکان نسبت به‌گذشتگان خود از مقاومت بدنی پایینی برخوردار هستند و موقعیت بدنی آنان بسیار متفاوت شده است.

واقعیت‌های اجتماعی به این راحتی تغییر نمی‌کنند

یک جامعه‌شناس نیز در تعریف کودک همسری، گفت: در جامعه‌شناسی تعریف ثابتی در خصوص هیچ پدیده‌ای وجود ندارد، چرا که پدیده‌های جامعه‌شناسی به‌لحاظ شکل، کارکرد و ماهیت در حال تغییر هستند، بنابراین تعریف ثابتی در خصوص این پدیده نداریم.

غلامرضا خدیوی ضمن اشاره به اینکه تعاریفی چون ازدواج کمتر از 18 سال کودک همسری است، یک قرارداد محسوب می‌شوند؛ ادامه داد: زمانی که کودک همسری را کمتر از 18 سال بدانیم یک آمار به‌دست می‌آید و زمانی که کمتر از 15 و یا 13 سال بدانیم آمار دیگری، اما آنچه که مطرح است اینکه واقعیت‌های اجتماعی به این راحتی تغییر نمی‌کنند.

وی با بیان اینکه در جامعه شناسی مباحث مربوط به‌ازدواج در مباحث خانواده مورد مطالعه قرار می‌گیرد، تصریح کرد: ازدواج کارکرد اقتصادی و فرهنگی دارد و روزگاری کارکرد سیاسی داشت.

این جامعه شناس در خصوص کارکرد سیاسی ازدواج، یادآور شد: روزگاری افرادی زنان بسیار به‌نکاح خود درمی‌آورند، چرا که در مناسبات قبیله‌ای، قبیله‌ها از داماد خود حمایت می‌کردند به‌همین دلیل چنین ازدواج‌هایی رخ می‌داد.

خدیوی اضافه کرد: متاسفانه در جامعه امروز کارکرد خانواده تقلیل یافته و تنها به‌ارتباطات جنسی محدود شده است که این امر به‌ضعف کارکرد تربیتی خانواده و ضعف رسانه‌ها در ارائه الگوی مناسب باز می‌گردد.

وی اظهار کرد: روزگاری خانواده گسترده خود یک واحد اقتصادی بود و تمامی اعضای خانواده در یک مجموعه به‌فعالیت اقتصادی مشغول بودند و همین امر سبب می‌شد در یک خانواده هر ازدواج صورت نگیرد و یا اینکه افراد به‌راحتی از هم جدا نشوند.

این جامعه شناس افزود: اما امروز خانواده این کارکرد خود را از دست داده، مرد در یک مکان و زن در جایی دیگر مشغول به‌کار است و همین امر سبب شده پس از طلاق از نظر اقتصادی مشکلی رخ ندهد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود ضمن بیان اینکه کودک همسری در بسیاری از کشورها نظیر هندوستان و مالزی متداول است؛ خاطرنشان کرد: حتی در برخی از قبایل به‌محض به‌دنیا آمدن فرزندی او را به‌نام دیگری می‌کنند.

این جامعه‌شناس افزود: امروز پدیده کودک همسری ابعاد دیگری دارد یک بخش بُعد اقتصادی است به‌این معنا که به‌دلیل مشکلات اقتصادی دختر خود را می‌فروشند، از طرف دیگر عده‌ای چنین ازدواج‌هایی را امری ناپسندی نمی‌دانند و معتقدند فساد در جامعه کاهش می‌یابد.

خدیوی در ادامه سخنان خود به ضعف در قانون در این رابطه اشاره کرد و اجازه ازدواج پسر کمتر از 15 و دختر کمتر از 13 سال را به اذن ولی نادرست دانست.

لزودم داشتن بلوغ فرهنگی و اقتصادی برای تشکیل زندگی مشترک

وی تاکید کرد: برخی در این کشور می‌اندیشند که چنین ازدواج‌هایی در سنین پایین فساد را کاهش می‌دهد، اما به‌این فکر نمی‌کنند در صورت طلاق، فرزندانی که نتیجه چنین ازدواج‌هایی هستند چه خواهند شد!؟

این جامعه‌شناس نبود اجماع در بین نخبگان و اثرگذاران اجتماع در این خصوص که ازدواج دختر کمتر از 13 سال صحیح نیست را ضعف دانست و گفت: در گذشته به‌دلیل اینکه جوامع ساده بودند و خانواده‌های جدید نوع ارتباط را از خانواده‌های قدیمی کپی می‌کردند همه چیز ثابت و مدیریت زندگی ساده بود، اما پیچیدگی و تغییر مداومِ جوامع امروز، زندگی و مدیریت آن را سخت کرده به‌همین دلیل برای تشکیل یک زندگی نه‌تنها داشتن بلوغ جسمی و جنسی لازم است که دارا بودن بلوغ فرهنگی و اقتصادی نیز شرط است که به‌طور قطع یک کودک 13 ساله دارای این بلوغ نیست.

خدیوی ادامه داد: درست است که امروز بلوغ جنسی پایین آمده، اما برای تشکیل زندگی مشترک مواردی دیگری هم باید مورد توجه قرار گیرد.

وی با اشاره به اینکه تشکیل زندگی مشترک فهم دوطرفه می‌طلبد، تصریح کرد: در صورت ازدواج این کودکان و رخ دادن طلاق، آسیب‌های فرهنگی، اجتماعی و روانی بسیاری از قِبَل بی‌سرپرست و یا بد سرپرست شدن فرزندانِ آنان گریبان‌گیر جامعه می‌شود.

این جامعه‌شناس نبود توانایی این کودک مادران برای تربیت فرزندان را یکی‌دیگر از آسیب‌های چنین ازدواج‌هایی دانست.

مجازات 6 ماه تا 2 سال برای افرادی که خلاف قانون 1041 عمل می‌کنند

معاون دادستان مشهد در خصوص برخوردهای قضایی که با مسئله کودک همسری در جامعه صورت می‌گیرد، به‌قانون حمایت از خانواده اشاره کرد و گفت: متاسفانه مسئله‌ای که وجود دارد این است که این قوانین یا اجرا و یا خوب اجرا نمی‌شوند.

نیره عابدین‌زاده ادامه داد: در ماده 45 قانون حمایت از خانواده تاکید شده است رعایت مصلحت کودکان در کلیه دادگاه‌ها و مقامات اجرایی و کلیه مراکزی که با کودکان در تماس هستند باید مدنظر قرار گیرد.

وی بیان کرد: قانون‌گذار در قانون حمایت از خانواده عنوان می‌کند چنانچه بر خلاف قانون 1041 کودکی را به‌ازدواج درآورند، زوج به 6 ماه تا دو سال حبس مجازات می‌شود، همچنین بر اساس این ماده جهل به‌قانون رافع مسؤولیت نیست و فرد نمی‌تواند ادعا کند که قانون را نمی‌دانسته است.

معاون دادستان مشهد تصریح کرد: علاوه بر آنچه که گفته شد قانون‌گذار به‌سبب کم سن و سال بودن زوجه پیش‌بینی کرده که چنانچه مواقعه صورت گیرد مجازات یک درجه افزایش می‌یابد و برای زوج دو تا پنج سال حبس در نظر گرفته شده است.

عابدین‌زاده خاطرنشان کرد: از این گذشته قانون‌گذار تاکید دارد که والدین و یا افرادی که نگهداری از کودک را پذیرفتند در صورتی که برخلاف قانون 1041 کودکی را به‌عقد فردی درآورند، به 6 ماه تا دو سال حبس محکوم می‌شوند و علاوه بر آن عاقد نیز در صورتی که برخلاف این قانون عمل کند و رضایت دادگاه را نداشته باشد، مجازات خواهد شد.

حکم رشد با اجازه دادگاه برای وقوع ازدواج، با هم تفاوت دارد

وی در ادامه این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که دادگاه برای عمل به‌ماده 1041 حکم رشد صادر می‌کند به این معنا که دادگاه با دادن این حکم تایید می‌کند که کودک توانایی مدیریت خود و زندگی‌اش را دارد، آیا در عمل نیز این‌گونه است؟ گفت: بین حکم رشد و آن الزاماتی که قانون‌گذار برای نظم عمومی برای نحوه عقد ازدواج در نظر گرفته تفاوت وجود دارد.

معاون دادستان مشهد اضافه کرد: برخی تصور می‌کنند حکم رشد به‌تنهایی برای عقد ازدواج کافی است، در صورتی که اجازه دادگاه برای ازدواج با حکم رشد تفاوت دارد و قضات سوالاتی را مطرح می‌کنند که برای مصلحت کودک برای ازدواج مطرح می‌شود و متفاوت با حکم رشد است.

عابدین‌زاده بیان کرد: در ماده 20 قانون حمایت از خانواده عنوان شده ثبت نکاح دائم و طلاق یک الزام قانونی است و مردم باید بدانند با توجه به‌اینکه این مسائل به‌نظم عمومی جامعه مربوط می‌شود، باید ازدواج به‌ثبت برسد.

وی افزود: حتی قانون‌گذار شرایطی برای الزامی بودن ثبت ازدواج در ماده 21 قانون حمایت از خانواده در نظر گرفته که در صورت ثبت نشدن ازدواج، قانون‌گذار برای آن‌ها مجازات قرار داده است.

معاون دادستان مشهد ضمن اشاره به‌این نکته که متاسفانه فرهنگ در جامعه رشد نکرده است، بیان کرد: معمولا محاکم ما با شرایطی مواجه می‌شوند که عقد به‌صورت غیرثبتی انجام شده و حال خانواده‌ها برای ثبت آن به‌دادگاه مراجعه می‌کنند، بنابراین مردم، محضرها و عاقدین باید به‌این آگاهی برسند که در صورت انجام عقد برای دختران قبل از رسیدن به 13 و پسران قبل از رسیدن به 15 سالگی باید اجازه دادگاه اخذ شود.

خراسان رضوی با دارا بودن بیش از 6 هزار ازدواج در سنین کمتر از 15 سال صدرنشین پدیده کودک همسری در کشور است و به‌ترتیب استان‌های آذربایجان شرقی با بیش از 4 هزار واقعه و خوزستان با دارا بودن بیش از 2 هزار واقعه به‌ثبت رسیده از ازدواج کودکان، رتبه دوم و سوم را در این خصوص به‌خود اختصاص داده‌اند.

کارشناسان یکی از دلایل افزایش پدیده کودک همسری در خراسان رضوی را مهاجرت اتباع بیگانه در استان می‌دانند، البته عواملی نظیر فقر، اعتیاد و موضوعات قومی و قبیله‌ای نیز در افزایش این پدیده در کشور به‌ویژه در استان‌های ذکر شده بی‌تاثیر نبوده‌ است.

منبع: فارس

1696