نکاتی برای جلوگیری از تبدیل شدن گفت‌وگو به جدل

«با دوستان‌تان بحث سیاسی نکنید، سیاست دوستی‌ها را خراب می‌کند. درحالی‌که سیاستمداران راهشان را ادامه می‌دهند، ‌شما دوستان‌تان را از دست خواهید داد.» این جمله را به ارسطو نسبت داده‌اند. در یونان حدود ۲ هزار سال قبل که مردم علاقه بسیاری به بحث و گفت‌وگو داشتند و در شرایط مختلف مباحث داغی در زمینه‌های گوناگون مخصوصا سیاست به راه می‌انداختند، اختلافات، نفرت و کینه‌توزی شکل گرفت و در نهایت ارسطو از مردم خواست بحث سیاسی را کنار بگذارند.

هر چند نظر ارسطو در مواردی کارساز است اما نمی‌توان افراد را از بحث کردن در موضوعات مختلف برحذر داشت. راه چاره این است که در هر جایگاه و نقش و رابطه‌ای که قرار داریم و هر موضوعی را برای بحث کردن انتخاب کرده‌ایم یا سر راهمان قرار داده‌اند، با شیوه درست و منطقی پیش رفته و از شیوه‌هایی که موجب ایجاد تنش و برهم زدن رابطه میان ما و طرف مقابل می‌شود پرهیز کنیم.

یکی از مجله‌های علمی روانشناسی سیاسی، چند سال قبل، خلاصه یکی از تحقیقات خود را در مورد بحث‌های سیاسی منتشر کرد. براساس یافته‌های این تحقیق، افرادی که دانش سیاسی کمتری دارند، فکر می‌کنند چیزهای بیشتری در مورد سیاست می‌دانند. بعضی صاحب‌نظران معتقدند این موضوع را می‌توان در حوزه‌های دیگر نیز بسط داد و اینگونه نتیجه گرفت که افرادی که دانش کمتری در هر زمینه‌ای دارند، به شکل کاملا متناقض، اطمینان بیشتری دارند که اطلاعاتشان در مورد آن موضوع زیاد است و با اعتماد به نفس بیشتری درباره آن موضوع، حرف می‌زنند درحالی‌که افرادی که واقعا اطلاعات درست و کافی دارند، اطلاعات‌شان را ناکافی دانسته و از اظهارنظر خودداری می‌کنند.

فارغ از نتیجه این تحقیق، ‌اگرباز هم در شرایطی قرار گرفتید که امکان بحث نکردن یا پاسخ ندادن به‌نظرات وجود نداشت یا به دلایل مختلف سکوت و عدم‌ اظهارنظر را به دلایل منطقی، صلاح نمی‌دانید باید با رعایت برخی اصول، وارد مباحث شده تا بدون کوچک‌ترین آسیب آن را به نتیجه برسانید.

انتخاب زمان و مکان بحث کردن، درنظر گرفتن شرایط روحی خود و طرف مقابل، تسلط بر زبان بدن و زبان گفتار و دوری از رفتار و کلام ناراحت‌کننده و تنش‌زا، پرهیز از قضاوت سریع و... ازجمله مواردی است که باید در هر نوع بحثی با هر کس و با هر موضوعی مورد توجه قرار گیرد. اگر شرایط درست بحث کردن را در پیش گرفتید و هدف‌تان از آن، قانع کردن طرف مقابل یا تحقیر او و به رخ کشیدن اطلاعات‌تان نبود، ‌حتما از اطلاعات حتی اندک او نیز بهره‌مند شده‌اید و هر دو طرف با احساس رضایت مباحثه را خاتمه خواهید داد.

چند نکته کلیدی در بحث کردن

۱- فراموش نکنیم قبل از اینکه یک بحث‌کننده قوی، یک استدلال‌کننده توانا و یا یک صاحب‌نظر سیاسی باشیم، انسان هستیم و انسانیت بیشتر از  هر چیز دیگر اهمیت دارد.

۲- همگی ما در اطرافمان دوستان و اقوامی هستند که با دیدگاه‌های سیاسی ما مخالفند و در عین حال تمایل زیادی برای بحث کردن با ما دارند. باید قبل از هر نوع بحثی در نشست‌ها و دیدارها، با آنها در این‌باره گفت‌وگو کنیم که هدف از این بحث برای هر دو طرف، ‌نه پیروزی بر طرف مقابل، بلکه مراقبت از حق اظهارنظر طرفین بدون کوتاه آمدن از ارزش‌های خودشان باشد. به‌عبارت دیگر، ‌من پیش از دفاع از نظرات خودم، ‌مراقب امنیت حق اظهارنظر تو هستم.

۳- اگربه هر دلیل از نظر روحی در شرایط عادی نیستید، وارد بحث و گفت‌وگوی سیاسی نشوید. بحث در این شرایط می‌تواند تأثیر مخربی بر رابطه ما با طرف مقابل بگذارد.

۴- بحث سیاسی به‌معنای به خطر انداختن موجودیت، ‌هویت و شخصیت ما نیست. به محض تعریف کردن خط قرمز و دیوارکشی برای ساختن یک محدوده امن، ‌احتمال مخرب شدن بحث چند برابر می‌شود.

۵- « من هم با این حرف تو موافقم که...» واجب‌ترین بخش از هر بحث و گفت‌وگوی سیاسی دوستانه و خانوادگی است؛ پیدا کردن نقاط مشترک در بحث، ‌حتی با مخالف‌ترین طرف مقابل، ‌هم امکان‌پذیر است. باید به‌دنبال نقاط اشتراک در بحث باشیم و با تکان دادن سر یا لبخندی کوچک، ‌تأییدمان را نشان دهیم.

بحث سیاسی به‌معنای به خطر انداختن موجودیت، ‌هویت و شخصیت ما نیست. به محض تعریف کردن خط قرمز و دیوارکشی برای ساختن یک محدوده امن، ‌احتمال مخرب شدن بحث چند برابر می‌شود

۶- بیشتر شنونده بودن، لذتبخش است. برای این کار می‌توان در مورد حرف‌های گفته شده طرف مقابل، سؤال تکمیلی مطرح کرد. با این کار به او هم اجازه خواهیم داد ایده خودش را اصلاح کند. این کار همچنین احتمال سوء‌برداشت و سوء‌تفاهم را هم از بین خواهد برد.

۷- عمده مشکلات زمانی پیش می‌آید که طرف مقابل استدلالش را بر یک خبر اشتباه سوار کرده است. در این شرایط از شلیک مستقیم به او پرهیز کنید چرا که این کار، ‌رابطه را تخریب می‌کند. بهتر است حس ایجاد شده در فرد را از شنیدن همان خبر جویا شده، ‌با او همراهی کنیم و آرام آرام در مورد جعلی بودن خبر با او صحبت کنیم.

۸- بارها حین بحث با خودمان تکرار کنیم که هدف ما، ‌تغییر نظر طرف مقابل نیست. به هر حال او به یک دلیلی برای ما اهمیت دارد و حفظ این رابطه برایمان ارزشمند است، ‌مرور این حس در زمان بحث کردن، لحن ما را آرام‌تر کرده و گپ‌وگفت را دوستانه‌تر پیش می‌برد.

۹- سعی کنید زمانی را سکوت کرده و به حرف‌های مخاطب گوش کنید تا بتوانید درک کامل‌تری از صحبت‌های او داشته باشید، زمانی که شما با دقت به صحبت‌ها و نظرات مخاطب گوش می‌دهید بهتر می‌توانید دیدگاه‌ها و نظرات او را درک کنید و بهتر می‌توانید راهکارهایی بیابید که هم خواسته‌های شما را برآورده کند و هم خواسته‌های او را فراموش نکنید، تجربه ثابت کرده است که در بیشتر موارد، فردی که کمتر صحبت می‌کند و بهتر گوش می‌دهد، نتایج بهتری به‌دست می‌آورد.

۱۰- سعی کنید درک کاملی از وضعیت داشته باشید و بتوانید درک خودتان را کامل بیان کنید. صرفاً به خواسته‌های خودتان فکر نکنید. کل موضوع را درنظر بگیرد نه فقط خواسته‌های خودتان را.

۱۱- آخرین و شاید مهم‌ترین نکته این است که در یک جامعه سالم وجود تعارض و اختلاف یکی از ارکان اصلی است. جامعه‌ای که در آن تعارض وجود نداشته باشد مردابی است که هر قدر هم زیبا باشد، آبی راکد دارد. پس وجود تعارض را عامل رشد بدانید و آن را ارج نهید.

جدال احسن

گاهی اوقات، بحث‌کردن در موضوعات مختلف سودی برای دوطرف گفت‌وگو ندارد و تنها هر کدام می‌خواهند اطلاعات و توانایی بحث‌کردن خود را به دیگری نشان دهند و نظر خود را بر دیگری تحمیل کنند. موضوعات چنین بحث‌هایی هرچه باشد معمولا تنها نتیجه‌اش، ایجاد دلخوری و برهم‌خوردن یک رابطه است.

علامه طباطبایی(ره) در تفسیر المیزان به دو واژه «مجادله» و «‌مراء» اشاره کرده و می‌گوید که این دو واژه مربوط به سخن‌گفتن و از روش‌های مباحثه و گفت‌وگو است، به‌نحوی که گوینده با چیزهایی که طرف مقابل آنها را قبول دارد، سعی می‌کند نظر او را رد کند. ملااحمد نراقی در کتاب «معراج‌السعاده» نیز درخصوص این دو واژه گفته هر دوی آنها به‌معنای ایرادگرفتن از سخن فرد دیگر و کوچک‌شمردن او و به رخ‌کشیدن هوشمندی و توانایی خود است بدون آنکه انگیزه و فایده دینی داشته باشد و از صفات ناپسند قلمداد می‌شود.

امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) نیز در این‌باره می‌فرمایند: از مجادله و ستیزه‌کردن بپرهیزید؛ زیرا این دو کار، دل‌ها را نسبت به برادران بیمار می‌کنند و نفاق می‌رویانند. (الکافی)

اما آنچه براساس کلام خدا در قرآن، ‌شیوه درست و صحیح بحث‌کردن است و به‌عنوان گفت‌وگوی سالم و سازنده مورد تأکید قرار گرفته «جدال احسن» است. این عبارت در آیه ۱۲۵سوره نحل به‌کار رفته است. در جدال احسن، از شیوه‌های تخریبی و نامناسب که عمدتا موجب دلخوری، ‌نفرت، ‌نفاق، دورشدن از حق و... است خبری نیست. در مقابل، ‌آنچه در جدال احسن مورد تأکید قرار می‌گیرد این است که هدف ما از مباحثه باید روشنگری باشد و نه محکوم‌کردن یکدیگر. نباید کاری انجام داد که طرف مقابل به لجبازی افتاده یا عصبانی شود.

در این نوع گفت و گو از به‌کاربردن الفاظ نامناسب، بهره‌مندی از افکار باطل، اهانت به شخصیت طرف مقابل و... پرهیز می‌شود. در جدال احسن، از صدای بلند باید دوری کرد و به صحبت‌های طرف مقابل نیز باید به خوبی گوش داد و به عقاید او احترام گذاشت. اگر با وجود بیان همه دلایل، ‌فرد قانع نشد بحث را ادامه نداده و بر آن پافشاری نکنیم و هیچ‌گاه انتظار نداشته باشیم که اعلام کند متقاعد شده است. ما نیز در افکار و عقایدمان مدعی نباشیم که حق با ماست.

یکی از بهترین نمونه‌های جدال احسن در تاریخ اسلام، ‌جدال امام‌رضا(ع) با عالم مسیحی در حضور مأمون و با موضوع الوهیت یا عبودیت حضرت عیسی(ع) است؛ جدال احسنی که با استفاده از آنچه مقبول هر دو طرف بود، امام، عالم مسیحی را قانع کرد. عناصر جدال احسن در مناظرات امام‌رضا(علیه السلام) به ۲دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته اول عناصر علمی و عقلی به‌شمار می‌روند و دسته دوم عناصر اخلاقی هستند که آموزنده ادب و اخلاق مناظره‌اند که به برخی از آنها پرداخته می‌شود.

طبرسی در اهمیت این عنصر گفته است: منظور از جدال احسن آن است که با ایشان به اندازه قدرت درک آنها سخن بگوید  استفاده از عبارت‌های ساده و قابل فهم در جدال بسیار مهم است، زیرا استفاده از لغات پیچیده ممکن است موجب سوءتعبیر شود. (مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن)