یک استاد دانشگاه و جامعه‌شناس:
چین به یک کپی از غرب تبدیل شده است
امروز صحبت از چند قطبی شدن جهان می‌شود در حالی که برخی به چند تمدنی معتقد هستند. سوال این است که آیا امروز کشوری مانند چین به سمت تمدن و تمدن سازی در حال حرکت است یا اینکه به یک کپی از غرب تبدیل شده است؟
آرمان ملی- احسان انصاری: « امروز کشورهای جهان به شکل‌های مختلف به دنبال تقویت فاشیسم هستند. این در حالی است که فلسفه در مواجهه با پست مدرنیسم از بین رفته است و جای خود را به نوعی عرفان الحادی داده است. این عرفان نیز در حال بازتولید تئوریک است. به همین دلیل همه جهان به دنبال ارتش مستقل هستند و کشورهایی مانند آلمان و ژاپن نیز چنین رویکردی را در پیش گرفته‌اند. به عبارت دیگر جهان در حال حرکت از لیبرالیسم به سمت فاشیسم است. در چنین شرایطی یا جنگ‌ها دوباره در جهان آغاز می‌شود و یا اینکه کشورهای جهان در وضعیت صلح مسلح قرار خواهند گرفت. مهم‌ترین پیامد این وضعیت این است که فقر جهانی اوج خواهد گرفت و روز به روز تعداد فقرا افزایش پیدا خواهد کرد.»؛ جملات ذکر شده اظهارات ابراهیم فیاض، استاد دانشگاه و جامعه‌شناس در گفت‌وگو با ماست. فیاض در این گفت‌وگو به مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی جامعه ایران و جهان امروز پرداخته که در ادامه ماحصل این گفت‌وگو را می‌خوانید.
جامعه امروز ایران با چالش‌هایی مواجه شده است. از نظر جامعه‌شناسی تاریخی چه فرایندی در جامعه ما طی شده که ما به این نقطه رسیده‌ایم؟
واقعیت و مشکل عینی است اما تبدیل شدن آن به مسأله وضعیت را پیچیده می‌کند. این در حالی است که در فاصله مشکل تا مسأله تئوری نیز وجود دارد. وضعیتی که امروز ما با آن مواجه هستیم وضعیتی است که قبل از مشروطیت و جنگ جهانی اول با آن مواجه بودیم. یکی از معضلات ما همواره این بوده که واقعیت‌ها از تئوری جلوتر بوده است. دلیل این موضوع نیز این است که فلسفه و اندیشه‌ای که تئوری‌ها را احصا کند نداریم. علم کلام رابطه دین و عالم خارج را اعم از ذهنی به معنای دانش‌های بشری و چه عینی به معنای تکنولوژی و سبک زندگی را در برمی‌گیرد. من هر چه به ریشه‌های چالش‌های جامعه ایران فکر کرده‌ام به این نتیجه رسیده‌ام که پیروی از فلسفه ملاصدرا ما را به این نقطه رسانده است. فلسفه ملاصدرا باعث عقیم شدن فکر فلسفی شده است. در چنین شرایطی فقه نیز شکل تقلیلی به خود می‌گیرد. به همین دلیل ما در یک وضعیت بحران اندیشگی قرار گرفته‌ایم.
این بحران چه ویژگی‌هایی دارد؟
هنگامی که در این بحران قرار گرفته‌ایم نمی‌توانیم واقعیت‌ها را درک کنیم و واقعیت‌ها را نمی‌بینیم. این وضعیت در علوم انسانی نیز بروز و ظهور بیرونی پیدا کرده است. این در حالی است که علوم انسانی در جهان به معنای عام خود از بین رفته است. یکی از مهم‌ترین اصول انقلاب اسلامی در ایران بازگشت به خویشتن بود که توسط دکتر شریعتی مطرح شد. با این وجود سرعت توسعه تکنولوژی به اندازه‌ای زیاد است که اجازه نمی‌دهد بازگشت به خویشتن شکل بگیرد. اگر به پس از انقلاب نگاه کنیم متوجه می‌شویم که رسانه‌های دیجیتال در طول سال‌های گذشته افزایش پیدا کرده و از سوی دیگر جهان نیز متحول شده است. امروز انسان با این سوال مواجه شده که آیا باید به سوژگی انسان حرکت کند یا ابژگی انسان؟ راست‌گرایان در پاسخ به این سوال عنوان می‌کنند که پیشرفت رسانه‌های دیجیتال در جهان باعث شده که باید به سمت سوژگی انسان حرکت کنیم. چپ‌ها در نقد راست‌گرایان عنوان می‌کنند این عده خیال می‌کنند سوژه شده‌اند و انسان در واقع به سمت ابژگی حرکت می‌کند. در واقع یک نوع اعتماد به نفس مجازی در حال شکل‌گیری است. این اتفاق به‌همراه نوعی سانسور است مانند اتفاقی که در حال حاضر در اوکراین در حال رخ دادن است. به دلیل این سانسور است که کسی نمی‌داند در اوکراین چه اتفاقی رخ می‌دهد و کدام طرف دعوا درست می‌گوید. امروز یک جریان ضد غربی علیه تمدن غرب شکل گرفته است. این وضعیت را می‌توان در رویکرد کشورهایی مانند چین و هند مشاهده کرد. به همین دلیل نیز بود که امانوئل مکرون رئیس‌جمهور فرانسه از ساخت اروپا صحبت کرد که اقتصاد درونی اروپایی داشته باشند. من سال‌ها پیش عنوان کردم که روزی جنگ ارزها آغاز خواهد شد که در نهایت نیز آغاز شد. در شرایط کنونی نیز جنگ پنهان ارزها وجود دارد. نکته مهم این است که پس از پایان جنگ اوکراین تازه پیامدهای آن دامن کشورهای جهان را خواهد گرفت.
یکی از مهم‌ترین اصول انقلاب اسلامی در ایران بازگشت به خویشتن بود که توسط دکتر شریعتی مطرح شد. با این وجود سرعت توسعه تکنولوژی به اندازه‌ای زیاد است که اجازه نمی‌دهد بازگشت به خویشتن شکل بگیرد
این جنگ چه پیامدهایی برای کشورهای مختلف جهان دارد؟
وضعیت جنگ در اوکراین مانند کسی است که در حال دویدن بود و به یک باره زمین خورده و پایش زخمی شده است. وی در ابتدا متوجه درد پای خود نخواهد شد اما پس از مدتی شدت درد افزایش پیدا می‌کند و وی متوجه خواهد شد. این وضعیت درباره جنگ یمن نیز وجود داشت و ما امروز شاهد هستیم که عربستان به سمت نرمالیزیشین در حال حرکت است. این اتفاقی است که در سال‌های گذشته در امارات نیز رخ داده و پس از آن در قطر نیز وجود داشت. برگزاری جام‌جهانی فوتبال در قطر یکی از نشانه‌های بروز این نرمالزیشین در بین کشورهای عربی است که من نام آن را تمدن ویترینی می‌گذارم. سوال مهم این است که هنگامی که کشوری مانند عربستان به سمت نرمالیزیشین در حال حرکت است سرمایه اجتماعی خود را از دست می‌دهد یا اینکه سرمایه اجتماعی‌اش افزایش پیدا می‌کند؟ امروز شکاف طبقاتی در عربستان به بیش‌ترین حد خود رسیده و از سوی دیگر با شهرهای عقب مانده‌ای در این کشور مواجه هستیم که کسی حضور چنین شهرهایی را در عصر کنونی باور نمی‌کند. در چنین شرایطی کشورهایی مانند ایران، هند و چین که دارای سابقه تمدنی هستند تلاش می‌کنند در تمدن آینده جهانی دارای جایگاه باشند. امروز صحبت از چند قطبی شدن جهان می‌شود در حالی که برخی به چند تمدنی معتقد هستند. سوال این است که آیا امروز کشوری مانند چین به سمت تمدن و تمدن سازی در حال حرکت است یا اینکه به یک کپی از غرب تبدیل شده است؟ امروز جهان با جنگ ارتودوکس مسیحی و یهودیت مواجه شده است. افرادی مانند سیدحسین نصر و هنری کربن شبکه‌ای را تشکیل داده بودند که یک فلسفه اسلامی برای شاهنشاهی ایجاد کنند. نکته قابل توجه این است که مارکسیسم به عنوان یک نوع عرفان الحادی نیز در ایران گرفتار فلسفه ملاصدرا شد. در کشور ما خام اندیشی فراوان است. این وضعیت مانند فروش نفت خام به کشورهای دیگر است.
چرا این اتفاق رخ داد ؟
یک نوع راست گرایی پس از انقلاب در ایران شکل گرفت. پشتوانه این جریان بازار بود که بعدها در اندیشه دکتر سروش خود را نمایان کرد. کار سروش این است که اندیشه‌های شریعتی را تکه پاره کند. شرایط به شکلی بود که دکتر سروش تئوری قبض و بسط تئوریک شریعت را نیز در دانشگاه امام صادق(ع) مطرح کرد. در ابتدا افرادی مانند آیت‌ا... مشکینی و منتظری موضوع فقه پویا را مطرح کردند، اما پس از آن در اندیشه‌های دکتر سروش متبلور شد. این در حالی است که در شرایط کنونی به نقش آیت‌ا... مشکینی در این جریان سازی اشاره‌ای نمی‌شود. این در حالی است که ایشان جریان‌های اصلاحی مهمی را در حوزه ایجاد کردند. در واقع آیت‌ا... مشکینی یک جریان بزرگ اصلاحی در قم به راه انداخته بود. این در حالی است که نقش ایشان در نواندیشی دینی نادیده گرفته شده است. دکتر سروش در جهاد دانشگاهی فلسفه ملاصدرا را تدریس می‌کرد. با این وجود پس از مدتی از این اندیشه فاصله گرفت و به سمت راست سرمایه‌داری و لیبرالیسم گرایش پیدا کرد. آغاز جریان راست سرمایه‌داری با دولت هاشمی رفسنجانی همزمان شد که ایشان نیز به دنبال رویکرد تعدیل اقتصادی بودند. به همین دلیل نیز این دو موج با هم همراه شدند و در نتیجه ما با جریان سرمایه‌داری جهانی جلو رفتیم. در مقابل این جریان نیز نوعی سنت‌گرایی در داخل ایران شکل گرفت. در چنین شرایطی جنگ بین لیبرالیسم و صدراگرایی آغاز شد.
این جنگ چه ویژگی‌هایی داشت و آیا تا به امروز نیز ادامه داشته است؟
بله؛ این جنگ تا به امروز ادامه داشته است. این وضعیت در جهان نیز در اشکال تقابل لیبرالیسم در مقابل فاشیسم وجود دارد. به تعبیر من فاشیسم در واقع همان عرفان ایدئولوژیک است. به عنوان مثال عرفان ایدئولوژیک در اروپا و ایتالیا به فاشیسم تبدیل شد. امروز نیز کشورهای جهان به شکل‌های مختلف به دنبال تقویت فاشیسم هستند. این در حالی است که فلسفه در مواجهه با پست مدرنیسم از بین رفته است و جای خود را به نوعی عرفان الحادی داده است. این عرفان نیز در حال بازتولید تئوریک است. به همین دلیل همه جهان به دنبال ارتش مستقل هستند و کشورهایی مانند آلمان و ژاپن نیز چنین رویکردی را در پیش گرفته‌اند. به عبارت دیگر جهان در حال حرکت از لیبرالیسم به سمت فاشیسم است. در چنین شرایطی یا جنگ‌ها دوباره در جهان آغاز می‌شود یا اینکه کشورهای جهان در وضعیت صلح مسلح قرار خواهند گرفت. مهم‌ترین پیامد این وضعیت این است که فقر جهانی اوج خواهد گرفت و روز به روز تعداد فقرا افزایش پیدا خواهد کرد. احتمال دیگری که وجود دارد این است که جریان جهانی شدن از بین برود و همه جهان تکه تکه شود. این نوعی بازگشت به عقب است که امروز در جهان در حال رخ دادن است. این در حالی است که هیچ اندیشه‌ای نیز در میان نیست. جهان چند قطبی یا پاره پاره‌ای که شکل خواهد گرفت دیگر وحدت رویه نخواهد داشت و در یک مسیر پر ابهام به حرکت خود ادامه خواهد داد.
