سؤال‌ها و مسئله‌های حقوقی در ارتباط با ناآرامی‌های پاییز سال ۱۴۰۱

در این مقاله که در شماره شانزدهم فصلنامه دانشنامه های حقوقی به صاحب امتیازی پژوهشکده حقوق و قانون ایران منتشر شده، با مشارکت ۸۰ نفر از صاحب‌نظران حقوق و قضاوت ایران تهیه شده که از این تعداد، ۵۶ نفر از آنها با درج نامشان نیز -به‌عنوان نویسنده همکار- موافقت کرده‌اند و به این ترتیب شاخص «نویسندگان پرشمار» در مقاله‌های حقوقی رکورد جدیدی به جای می‌گذارد.

این پژوهش با هدف کشف و شناسایی سؤال‌ها و مسائل حقوقی قابل پژوهش توسط جمعیت حقوقی و به منظور تسهیل و ترویج شرایط خود اصلاحی نظام سیاسی-اجتماعی کشور انجام شده است

در این مقاله به طرح مسائل و چالش‌های مختلفی که در ارتباط با ناآرامی‌های سال ۱۴۰۱ قابل شناسایی هستند، پرداخته شده است. این مسائل عبارتند از:

۱- فلسفه حقوق: مفاهیم و اصولی که در پایه حقوق قرار دارند و ارزش‌هایی که برای آن‌ها قائل هستیم. مانند چگونگی تقویت اصول لایتغیر «جمهوریت نظام» برای پیشگیری از ناآرامی‌های مشابه

۲- حقوق اساسی: مجموعه حقوق و آزادی‌های بنیادینی که به هر انسان به عنوان یک فرد تعلق دارد و براساس اصولی مانند حریت، عدالت، برابری و حفاظت قانونی تعریف می‌شوند . به عنوان مثال امکان سنجی و ظرفیتهای قانونی مورد نیاز برای راهبری و مدیریت اثر بخش سامانه ملی شناسایی موارد نقض قانون اساسی، موانع و ظرفیتهای قانونی برای اجرای اصل آزادی اجتماعات و راهپیمایی‌های ملی، ظرفیت سنجی اصلاح اصول تغییرپذیر قانون اساسی با رویکرد تولید رضایت عمومی و مدیریت ناآرامی‌ها

۳- حقوق عمومی: حقوقی که به منظور حفظ امنیت و نظم عمومی و برقراری عدالت اجتماعی وضع شده‌اند. مانند انطباق ایفای نقش اشخاص حقوقی حقوق عمومی در جریان ناآرامی‌ها بر اساس قوانین موضوعه ، بررسی موانع و ظرفیت‌های حقوقی برای طراحی و استقرار سامانه‌های خود ارزیابی و انتقاد از خویش در سطوح مختلف اداری، مدیریتی و اجتماعی به منظور پیش بینی و مواجهه با ناراضایتی‌های منتهی به آشوب و اعتراض

۴- حقوق بین‌الملل: قواعد و مقرراتی که برای تعامل بین دولت‌ها و حل اختلافات میان آن‌ها به کار می‌روند. مسئولیت رسانه‌های خارجی ناشی از آموزش ساخت سلاح و مواد آتش‌زا بر اساس قوانین داخلی و معاهدات بین المللی، مسئولیت ناشی از ارائه اطلاعات گمراه‌کننده بر اساس قواعد حقوق بین‌الملل در جریان ناآرامی‌های ایران

۵- حقوق بشر و حقوق شهروندی: حقوقی که به افراد برای حفظ حقوق و آزادی‌هایشان اعطا می‌شود و در این بین، حقوق شهروندی نیز جایگاه مهمی دارد. مانند صحت سنجی مهمترین ادعاهای نقض مسلم و مشهود حقوق شهروندی در جریان اعتراضات۱۴۰۱ ، صحت سنجی مهمترین ادعاهای نقض مسلم و مشهود حقوق افراد بازداشت شده

۶- فقه و نهاد روحانیت: مجموعه قواعد و احکام دینی که در جامعه برای حل اختلافات مورد استفاده قرار می‌گیرد و نقش بسیار مهمی در حوزه حقوق دارد. مانند رفتار و واکنش‌های حوزه‌های علمیه در جریان ناآرامی‌های ۱۴۰۱ با نگرش به الزامات قانونی، وظایف سنتی، اهداف و نقش‌های اجتماعی، مبانی فقهی اجباری شدن پوشش اسلامی در محیط‌های عمومی

۷- حقوق دادرسی و قضایی: قواعدی که در بخش قضایی حقوق به کار می‌روند و از جمله آن‌ها می‌توان به رسیدگی به پرونده‌ها، صدور حکم‌ها و پیگیری اجرای آن‌ها اشاره کرد. مانند موازین حقوق دادرسی عادلانه و منصفانه و... در فرایندهای قضایی رسیدگی به اتهامات اشخاص احزاب و نهادها در ناآرامی‌های ۱۴۰۱، رفتار مقامات قضایی ملی و محلی در ارتباط با مدیریت ناآرامی‌های ۱۴۰۱ از نظر الزامات قانونی و وظایف حرفه‌ای

۸- حقوق کیفری: قواعدی که به منظور تعیین جرایم و مجازات‌های متناسب با آن‌ها و به منظور حفظ امنیت عمومی در جامعه به کار می‌روند. مانند تشخیص معیار مصادیق «رویدادهای اعتراضی» از «رویدادهای آشوبگرانه»، اعلامات غیرواقعی (کاذب) در جریان ناآرامی‌های ۱۴۰۱ توسط رسانه‌های رسمی، غیر رسمی و نیز در فضای مجازی، مسئولیت های توهین‌های ارتکابی توسط دو طرف موافق و مخالف در جریان ناآرامی‌های ۱۴۰۱

۹- علوم جنایی تجربی: علومی که به منظور بررسی و تحلیل جرائم، روش‌های تشخیص و جمع‌آوری شواهد جنایی، عوامل موثر در رفتار جنایی و اصول و تکنیک‌های پیشگیری از جرم‌ها می‌پردازند. مانند آسیب‌شناسی نحوه اقدام ضابطان در فرایند ناآرامیها و تأثیر آن در تداوم، تشدید یا مدیریت ناآرامیها، نقش و جایگاه احزاب، سمن‌های اجتماعی، هیئت منصفه و نهادهای صنفی نظیر کانون‌های وکلا در میانجیگری بین معترضین و حاکمیت، تاثیر نهادهای ارفاقی در مرحله دادسرا نظیر تعلیق تعقیب؛ میانجیگری و مرحله دادگاه نظیر تعلیق و تعویق مجازات و نهاد توبه و نیز در مرحله اجرا نظیر عفو

۱۰- حقوق خصوصی: حقوقی که به تنظیم روابط بین افراد و سازمان‌های خصوصی می‌پردازند، مانند تعهدات قراردادی ناشی از نا آرامی‌های اجتماعی، قواعد راجع به ضمان قهری و مسئولیت مدنی در منازعات حقوقی پدید آمده در پساناآرامی‌ها، کارکرد نهادهای اضطراری حقوق (مانند قوه قاهره، عسر و حرج، انتفای هدف قراردارد و ...) در منازعات حقوقی پدید آمده در پساناآرامی

نویسندگان این مقاله:

سید حسین صفائی ،سیدمصطفی محقق داماد ،محمد درویش زاده (نویسنده مسئول) ،ابوالفضل احمدزاده ،محمد علی اردبیلی ،داریوش اشرافی ،محمد علی اخوت ،غلامحسین الهام ،محمدمهدی انجم شعاع ،علیرضا آبین ،مسلم آقایی طوق ،سیدعلیرضا آوایی ،حسن بادینی ،تهمورث بشیریه ،محمود براتی نیا ،بهرام بهرامی ،محمد باقر پارساپور ،جعفر پوربدخشان ،زینب تعالی ،محمدجواد جاوید ،عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی ،محمد هادی جواهر کلام ،محمدجعفر حبیب زاده ،سید محسن حسینی پویا ،علی عباس حیاتی ،محمدرضا خسروی ،مهراب داراب پور ،هما داودی ،ولی رستمی ،بهزاد رضوی فرد ،سید قاسم زمانی ،محمدمهدی ساقیان ،محمدحسین ساکت ،غلامعلی سیفی زیناب ،حسین سیمایی صراف ،محمدجواد شریعت باقری ،عباس شیخ الاسلامی ،سید محمد صدری ،جواد طهماسبی ،محمد عابدی ،محمود عباسی ،علی اصغر عربیان ،بدیع فتحی ،حجت الله فتحی ،رقیه فراهانی ،علیرضا فیض ،عباس کریمی ،محسن محبی ،حسن محسنی ،حمزه محمدی ،حسن مرادی ،فهیمه ملک زاده ،سیدعباس موسوی ،سیدفاضل نوری ،ابوالفضل نیکوکار، علی‌اکبر همتیان