گنبد سلطانیه؛ بزرگترین گنبد آجری جهان

بر اساس تحقیقات انجام شده، قدمت گنبد سلطانیه به سال‌های ۷۰۲ تا ۷۱۲ بر می‌گردد.هنر معماری تفکراتی را در بر می‌گیرد که سایر هنر‌ها حتی از دسته و پنجه نرم کردن با آن ناتوان هستند. هنری که مستقیم با احساسات، دیدگاه و تجربیات انسان‌ها نسبت به یک بنا در ارتباط است. معماری ازجمله هنر‌هایی است که از گذشته‌ای دور تا به امروز زمینه‌ای برای به رخ کشیدن خلاقیت‌های انسان‌ها بوده است.

این هنر موجب شده تا سازه و آثار ارزشمند تاریخی بسیاری از گذشتگان برای هر سرزمینی به جا بماند. ایران هم یکی از همین سرزمین‌های پر از رمز و راز است که در گوشه به گوشه اش تکه‌ای از هنر معماران توانمند مان را به رخ می‌کشد. این آثار گاه دارای قدمتی چندین هزار ساله بوده و گاه به عنوان یک اثر جهانی در سطح بین المللی به نمایش گذاشته می‌شوند.

حال می‌خواهیم به سراغ یکی از همین آثار جهانی کشور عزیزمان برویم که نشانگر تاریخ و فرهنگ هنر ایران از دیرباز تا به امروز بوده است. این شهر جایی نیست جز استان زنجان و شهر زیبای سلطانیه که در یکی از گوشه هایش گنبدی به نام گنبد سلطانیه قرار گرفته است و از گذشته‌ای دور تا به حال مورد توجه بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است. برای آشنایی بیشتر با این گنبد فیروزه‌ای زیبا که همانند نگینی زیبا در دل این شهر می‌درخشد، با ما همراه باشید.

تاریخچه گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه یکی از شناخته شده‌ترین بنا‌های اسلامی است که در شهر زنجان قرار دارد و جزو سومین گنبد بزرگ جهان است که به تعبیر‌های دیگر بلندترین ارتفاع را در میان تمامی گنبد‌های آجری دارد. بر اساس تحقیقات انجام شده، قدمت گنبد سلطانیه به سال‌های ۷۰۲ تا ۷۱۲ بر می‌گردد.

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه و در ۳۰۰ کیلومتری تهران قرار دارد. این بنا به دستور الجایتو که یکی از حاکمان مغول بود، احداث شده است. طبق روایات این شخص در آغاز ساخت این بنا مسلمان نبوده و پس از مدتی دین خود را به اسلام تغییر داده است و بعد از اتمام ساخت گنبد، به نجف اشرف رفته تا قبر حضرت علی (ع) را به سلطانیه بیاورد؛ اما با مخالفت تمامی عالم‌های شیعه مواجه می‌شود.

الجایتو پس از منصرف شدن از این کار کمی از خاک نجف را به عنوان تبرک با خود به ایران آورد تا برای خود مقبره‌ای در همین بنا بسازد. همچنین پس از مرگش در همین بنا و در مقبره‌ای که خودش ساخته بود، به خاک سپرده شد.

گنبد سلطانیه به عنوان بزرگترین شاهکار معماری ایران در تاریخ ۲۴ مهر سال ۱۳۸۴ به عنوان هفتمین اثر از آثار تاریخی ایران در فهرست آثار ملی یونسکو به ثبت رسیده است.

مزایای گنبد سلطانیه

۱. بعد از کلیسای سانتا ماریا در ایتالیا و مسجد ایا صوفیا در ترکیه، گنبد سلطانیه جز سومین گنبد شناخته می‌شود.

۲. این بنا رتبه بزرگترین گنبد تاریخی در ایران و بزرگترین گنبد خشتی جهان را به خود اختصاص داده است.

۳. در فهرست آثار جهانی ثبت شده است.

۴. این بنا جزو اولین گنبد‌های دو پوسته در جهان است.

۵. ساخت اصولی و محکم این گنبد هم یکی از ویژگی‌های چشم گیر آن می‌باشد، زیرا با وجود ۱۶۰۰ تن وزن پس از ۷۰۰ سال تنها ۸ سانتی متر نشست داشته است.

دلیل ساخت مناره برای گنبد

سوال‌های زیادی مبنی بر این که چرا یک گنبد باید مانند مسجد مناره داشته باشد وجود دارد؛ که به گفته برخی زیبایی بیشتر، و برخی دیگر می‌گویند برای استحکام بیشتر در مقابله با زلزله ساخته شده است، تا در آن هنگام مناره‌ها ستونی برای جلوگیری از تخریب گنبد باشند.

در داخل این بنا نورگیر‌هایی ساخته شده که در زمان قدیم از آن به عنوان ساعت استفاده می‌کردند. هر وقت که نور خورشید به پنجره‌های بزرگ می‌تابید، ساعت را نشان می‌داده که نشانگر ظهر بوده که همین نشان دهنده هوش و ذکاوت معماران قدیمی می‌باشد.

گنبد سلطانیه توجه هرکسی را به خود جلب می‌کند، به طوری که یکی از بزرگترین پژوهشگران تاریخ در یکی از سفرهایش به ایران و بازدید از این بنا گفته است: گنبد سلطانیه بسیار مستحکم و پر روح است. همچنین بنایی است که در آن همه چیز در جای خود قرار دارد، حتی فشار روی بنا هم درست در جایی که باید باشد، است و به همین دلیل است که این سازه، یک شاهکار هنری است.

تشریح گنبد سلطانیه

گنبد سلطانیه سه طبقه دارد که سبک معماری و طراحی داخلی آن، کاملا الهام گرفته از سبک معماری سلجوقیان است. فضای اطراف گنبد به شکل مستطیل ساخته شده و پلان بنا در همکف و طبقه اول نیز به همین شکل ساخته شده است. طبقه دوم و سوم به صورت هشت ضلعی طراحی شده و طول هر ضلع ۱۷ متر می‌باشد.

بسیاری از باستان شناسان تحقیقات گسترده‌ای در زمینه دلیل ساخت این هشت ضلعی به عمل آورده اند، اما متاسفانه هنوز هم دلیل مشخصی پیدا نشده است؛ برخی معتقدند که عدد هشت یک عدد مقدس بوده و ساخت هشت ضلعی در یک مکان مذهبی می‌تواند یک دلیل قانع کننده باشد. اما برخی دیگر بر این اعتقادند که عدد هشت هم مانند عدد ۷ و ۱۲ مقدس نیست. اما با تمام این تفاسیر عده‌ای دیگر از معماران برجسته با بررسی دقیق در این زمینه اعلام کرده اند که ساخت هشت ضلعی در دو طبقه به دلیل استحکام بنا و ایجاد ساعت آفتابی است. از طرفی دیگر عده‌ای می‌گویند ساخت یک هشت ضلعی الهام گرفته شده از هشت ضلع بهشت است.

حتی در ساخت تعداد پله‌های گنبد هم از اسلام پیروی کرده اند و ۱۱۰ پله برای ان ساخته شده که در حروف ابجد با نام حضرق علی (ع) مترادف می‌شود. بیشترین مصالحی که برای ساخت این بنا استفاده شده آجر و ملات مورد استفاده هم مخلوطی از گچ و آهک است و فقط گنبد را با روکشی از کاشی‌هایی به رنگ فیروزه‌ای و لاجوردی ساخته اند و روی تمامی آن‌ها معرق کاری طراحی شده است.

بسیاری از باستان شناسان و معماران برجسته بر این باور هستند که سبک طراحی معماری گنبد سلطانیه از آرامگاه غازان خان که یکی از مشهورترین پادشاهان ایلخانی است، الهام گرفته شده است؛ که باید گفت برای ساخت آرامگاه غازان از آرامگاه سلطان سنجر الگوبرداری کرده اند. اما باید به این نکته توجه داشته باشیم که پلان‌های آرامگاه غازان مربعی شکل هستند، در صورتی که معماری سلطانیه هشت ضلعی است.

همچنین برخی دیگر از باستان شناسان بر این باورند که این بنا کاملا الهام گرفته از معماری سبک گوتیک است. صد‌ها سال پیش دو شخص به نام برونسلکی و گیبرتی کلیسایی به نام سامانتامار دلفیور را در ایتالیا ساختند که به سبک معماری شان گوتیک گفته می‌شود.

قسمت‌های اصلی گنبد سلطانیه

این بنا از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده است، اما می‌توان گفت که سه بخش اصلی آن از لحاظ معماری و گردشگران از توجه بیشتری برخوردار بوده که شامل سردابه، تربت خانه، گنبد خانه می‌باشد که در ادامه به طور اختصاصی به شرح هر کدام از آن‌ها می‌پردازیم.

سردابه

در ضلع جنوبی گنبد یک فضای جانبی به نام سردابه قرار گرفته که به گفته برخی از کارشناسان این محل پیش از ساخت بنا احداث شده بود. در زمان ایلخانیان رسوماتی وجود داشت مبنی بر این که مردگان خود را در گور‌های سردابه‌ای و در زیرزمین به خاک بسپارند و بنا بر جایگاه اجتماعی فرد وسایلی گران قیمت که شامل انواع زیورآلات بود را در کنارش قرار دهند. سردابه مقبره‌ای برای دفن پادشاهان و مقامات زمان ایلخانیان بود.

ورودی سردابه را با ارتفاع کمی ساخته اند تا حدی که برای ورود به انجا مجبور به خم کردن سر باشید، با این کار قصد داشتن تا به مردگان خود احترام بیشتری بگذارند. از طریق ایوانی که در سمت جنوب قرار دارد می‌توان به سردابه دسترسی پیدا کرد. قسمت مرکزی سردابه جایی برای دفن مردگان است و در اطرافش دو فضای کوچک قرار دارد. بسیاری از مورخین و مردم بر این اعتقادند که سلطان محمد خدابنده در این سردابه به خاک سپرده شده است؛ اما با توجه به برسی‌ها و شواهد موجود هیچ قبری در سردابه وجود ندارد.

گنبد خانه

گنبد خانه تقریبا ۵۰ متر ارتفاع داشته و قطر دهانه مرکزی آن ۲۵.۵ متر است. گنبد سلطانیه اولین گنبد دو جداره در جهان بوده و ۱۶۰ سانتی متر ضخامت دارد. مسئله دوجداره بودن گنبد هوش و ذکاوت فراوان معماران قدیمی را به رخ می‌کشد؛ چرا که دو پوسته بودن، گنبد را در برابر زلزله‌های احتمالی کاملا مستحکم ساخته است. فضای تو خالی داخل گنبد ۶۰ سانتی متر است و برای استحکام بیشتر گنبد، ۸ جرز دیوار سنگین را با عرض ۶/۷۸ متر بر روی شالوده‌ها قرار داده اند که سطح هر کدام از این دیواره‌ها ۵۰ متر مربع بوده و ۲۰۰ تن بار را تحمل می‌کنند.

تربت خانه

قسمتی به نام تربت خانه در ضلع جنوبی این بنا قرار گرفته است. طول تربت خانه حدود ۱۷ متر و عرضش ۸ متر بوده و ۱۶ متر هم ارتفاع دارد. پادشاه الجایتو بعد از منصرف شدن از انتقال قبر حضرت علی (ع) و فرزند بزرگوارشان، مقداری از خاک تربت کربلا با خود به سلطانیه آورد و در ساخت بنا از آن به عنوان تبرکی استفاده کرد. روبه روی در محراب و بر روی دیواره‌های آن با خاک تربت امام حسین (ع) سوره الملک را با خطی خوش نوشته اند و همین موضوع دلیل شهرت تربت خانه شده است.

این قسمت از بنا را با کاشی‌های طلایی که دارای نقش و نگاره‌های سنتی هستند، تزیین کرده اند و سراسر تزئینات را با روکش‌های مخصوص برای جلوگیری از تخریب آن پوشانده اند.

طراحی گنبد سلطانیه

جالب است بدانید که برای ساخت این گنبد معماران و هنرمندان مشهور کشورمان، سه سال وقت خود را صرف کرده اند. یکی از اهداف بصری در ساخت این بنا القای یک مفهوم مهم به ببینده هاست؛ آن هم به این صورت که کلمه الله نشانگر علت و وجود جهان، کلمه محمد به معنی بنیانگذار مکتب و علی به معنی مظهر حکومت و عدالت است.

این سه کلمه بر روی گنبد و بدنه مناره‌ها نیز حک شده اند و با ترکیبی از کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی، جلوه‌ای بی نظیر به خود گرفته اند. در برخی از قسمت‌های دیواره‌ها کلمه علی با ترکیب پیچیده اعداد ریاضی حک شده است.

وقتی گنبد و ساختار این بنا را مشاهده می‌کنید، گویی به جز رنگ آبی هیچ رنگ دیگری برای طراحی آن وجود نداشته است. می‌توان گفت رنگ آبی یکی از مهم‌ترین رنگ برای تزئینات این بنا است که رنگ فیروزه‌ای بیشترین کاربرد را در ساخت گنبد داشته است.

برای ساخت مشبک‌ها از چوب درخت ساج استفاده کرده اند، که این چوب به دستور پادشاه از هند به ایران آورده شده و قبل از ساخت، آن را مدتی در آب نمک گذاشته اند تا از آسیب‌های احتمالی از جانب موریانه‌ها در امان بماند.

آثار فاخر و کتیبه‌های نفیس گنبد سلطانیه

یکی از پر تکرارترین چیزی که در این بنا به چشم می‌خورد، وجود کتیبه‌های نفیس و بسیار قدیمی است که بیشتر دیواره‌های آن را فرا گرفته است. در طبقه همکف سرتاسر دیواره‌ها را با سوره اخلاص و توحید پوشانده اند، و همه‌ی دیواره‌های طبقه اول و دوم شامل کتیبه‌هایی با نام محمد و علی است. کتیبه‌های دیگری هم به چشم می‌خورند که با خطی خوش روی آن کلمه سبحان الله و نام محمد (ص) حک شده است.

بخش‌های تخریب شده این بنا

در چندین سال پیش ساختمان‌هایی زیادی به همراه ارگ سلطنتی در اطراف این گنبد ساخته شده بودند که دارای ۱۶ برج برای جلوگیری از حمله دشمنان بود، اما متاسفانه شخصی به نام میرانشاه (پسر سوم تیمور لنگ) دستور تخریب آن‌ها را صادر کرد.

در ضلع جنوبی هم آثاری از ساختمان‌های مسجد وجود دارد که نشانگر یک بنای دیگر بوده و تخریب شده است. همچنین اطراف گنبد جایی به عنوان مناطق عام المنفعه وجود داشت که به ابواب البر معروف بود که در حال حاضر هیچ اثری از آن‌ها دیده نمی‌شود.

بازسازی گنبد سلطانیه

متاسفانه این بنای تاریخی سال‌های زیادی مورد توجه کسی نبود، تا این که در سال ۱۳۸۴ توسط یک گروه خبره و حرفه‌ای ایتالیایی مرمت و بازسازی آن آغاز شد و تا سال ۱۳۷۵ ادامه داشت.

امکانات رفاهی برای گردشگران در گنبد سلطانیه

در گنبد سلطانیه امکانات زیادی به جز یک سرویس بهداشتی و نمازخانه وجود ندارد و متاسفانه این بنا پارکینگ هم ندارد و شما می‌توانید برای پارک خودروی تان به خیابان‌های اطراف رفته و یک جای مناسب پیدا کنید.

آدرس: استان زنجان، شهر سلطانیه، میدان علامه حلی، بلوار علامه حلی، خیابان اریباد

منبع: برترینها

1980