ویکتور هوگو آتش‌سوزی کلیسای نوتردام را پیش‌بینی کرده بود؟

«همگی به بام کلیسا چشم دوختند. آنچه می‌دیدند عجیب بود. در بالا‌ترین نقطه کلیسا، بالا‌تر از پنجره رز مرکزی، شعله بزرگ آتش از میان دو مناره کلیسا به شکل جرقه‌ای از گردباد زبانه می‌کشد.»

ویکتور هوگو در رمان «نوتردام پاریس» که در سال ۱۸۳۱ منتشر شد و در ایران با نام «گوژپشت نوتردام» شناخته می‌شود، آتش‌سوزی کلیسای نوتردام را اینگونه توصیف و پیش‌بینی کرده بود. کلیسایی ۸۵۶ ساله که روز ۱۵ آوریل ۲۰۱۹ (۲۶ فروردین ۱۳۹۸) آتش گرفت و سوخت.

شخصیت‌های اصلی رمان نوتردام پاریس ویکتور هوگو، «اسمرالدا»، دختر کولی، «کلود فرولو» مردی که تصمیم به دوری از زنان گرفته ‌است، ولی روزی اتفاقی اسمرالدا را می‌بیند و عاشق او می‌شود و در ‌‌نهایت شخصیت دیگر این رمان، «کازیمودو»، مردی با ظاهری زشت و پشتی خمیده است. کازیمودو توسط کلود فرولو بزرگ شده‌ است. نوتردام یکی از علایق این گوژپشت داستان ویکتور هوگو است.

یک سال قبل از انتشار رمان ویکتور هوگو، نمای جنوبی این کلیسا در جریان یک شورش، آتش می‌گیرد. ویکتور هوگو در آن زمان با وجود آسیب این کلیسا از آتش‌سوزی، در مقدمه کتاب خود نوشته بود: «بدون شک نوتردام پاریس همچنان یک بنای باشکوه و بلندمرتبه است.»

انتشار کتاب هوگو در آن زمان و انتقاد‌هایش نسبت به وضعیت نامناسب این کلیسا، توجه‌ها را به این بنای تاریخی جلب کرد. در سال ۱۸۴۴ کارزاری شکل گرفت و مسابقه‌ای برگزار و از معماران خواسته شد تا پروژه‌های خود را برای احیای کلیسای نوتردام طراحی کنند. در ژوئیه ۱۸۴۵ در ‌‌نهایت قانون بازسازی کلیسای جامع نوتردام تصویب و اینگونه خواسته ویکتور هوگو هم عملیاتی شد.

عبارت نوتردام (Notre-Dame) از دو واژه Notre (صفت مالکیت اول شخص جمع) و Dame (بانو) تشکیل شده است و بنابراین به معنای «بانویِ ما» است. بانو در این ترکیب،‌‌ همان مریم مقدس، یا آن‌طور که کاتولیک‌ها و مسلمانان می‌گویند، مریم باکره است. «ما» در این ترکیب اشاره به مسیحیان یا رستگاران دارد، افرادی که با پذیرش «پادشاهی خدا بر زمین» عیسی را به‌ عنوان فرستاده و «پسر» خدا بر کره خاکی به رسمیت شناختند. به همین منوال «Notre Père» (پدرِ ما: خدا) و «Notre-Seigneur» (آقایِ ما: عیسی) بخش لاینفک ادبیات کلیسایی فرانسه است.

در سنت مسیحیت کاتولیک و در زبان فرانسه مجسمه‌های «مریم مادر» یا آئین‌های مذهبی به نام وی نوتردام نام دارند. به همین ترتیب کلیساهای «وقف» یا پیشکش شده به مریم مقدس، به نام نوتردام «متبرک» می‌شدند. با این حال برای فرهنگ و هنر متاخر فرانسوی و با وجود تعدد «نوتردام»‌‌ها در سطح این کشور، نوتردام به خودیِ خود، نشانگر کلیسای بزرگ پاریس است. نوتردامی که برای دست‌کم دومین بار در تاریخ، در آتش سوخت.

از شامگاه دوشنبه (۱۵ آوریل) که آتش به جان نوتردام افتاد، دوستداران هنر برای این مهم‌ترین کلیسای فرانسه نگران شدند. اما نوتردام تنها یک عمارت نیست، بلکه در آن آثاری گرانبها ذخیره شده است. مقام‌های پاریس اطمینان می‌دهند که در حریق نوتردام به این آثار آسیبی نرسیده است.

همه کلیساهای کاتولیک جهان پنجره‌های بزرگ و رنگین (ویترای) دارند، اما نه به زیبایی ویتراهای نوتردام که در ضلع جنوبی، شمالی و غربی کلیسا قرار گرفته‌اند. پنجره‌های بزرگ نوتردام نورهای قرمز و آبی را به صحن کلیسا سرازیر می‌کنند.

پنجره گرد در ضلع جنوبی کلیسا ۱۳ متر قطر دارد. شیشه‌کاری رنگین پنجره بار‌ها نوسازی شده است و هنرمندان بی‌شماری در تکمیل آن نقش داشته‌اند. این پنجره از قرن سیزدهم تا امروز الگویی برای کلیساهای بی‌شمار در سراسر اروپا بوده است.

ارگ نوتردام یکی از گرانبها‌ترین ارگ‌های جهان است. این ارگ در قرن سیزدهم نصب شده و در سال ۱۷۳۰ مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته است. در جریان انقلاب کبیر فرانسه، چیزی نمانده بود که انقلابیون این ارگ بزرگ را نابود کنند، اما طرفداران موسیقی دینی آن را نجات دادند. این ارگ یکی از خوش‌آوا‌ترین ارگ‌های جهان است و تاکنون به دست استادکاران ماهر کامل‌تر و کامل‌تر شده است.

هر کلیسایی شماری از بقایای آثار زندگی اولیای کیش مسیحیت را حفظ می‌کند و نوتردام حافظ «تاج مقدس» است،‌‌ همان تاج خاری که هنگام به صلیب کشیدن حضرت مسیح برای تمسخر بر سر او گذاشتند. این «تاج» گرانبها را لویی نهم، پادشاه فرانسه در ۱۲۳۹ به کشورش آورد. این «تاج» در آتش‌سوزی اخیر آسیب ندیده و گفته می‌شود که هم‌اکنون در شهرداری پاریس نگهداری می‌شود.

مثل هر کاتدرال یا کلیسای جامع پرشکوهی نوتردام صاحب ده‌ها تابلوی بزرگ و کوچک ارزشمند است که به دیوارهای آن آویخته بودند. در زمان انقلاب کبیر فرانسه که گروهی از انقلابیون افراطی قصد داشتند نوتردام را به «معبد خرد» بدل کنند، بسیاری از تابلو‌ها و تزئینات داخلی کلیسا را تخریب کردند. به گفته مقام‌های مسئول در جریان آتش‌سوزی اخیر برخی از تابلوهای مهم از کلیسا منتقل شد اما گفته می‌شود که چند تابلو هم از آب آسیب دیده است.

بر بام کلیسای نوتردام و در صحن درونی آن ده‌ها مجسمه سنگی و فلزی هست که برخی از آن‌ها کار هنرمندان نامدار است. کلیسا نام خود یعنی «بانوی ما» را از مریم مقدس گرفته و به همین خاطر تنها در صحن درونی ۳۷ تندیس حضرت مریم وجود دارد، که بزرگترین آن‌ها ۱.۸ متر ارتفاع دارد و در محراب اصلی نصب شده است و مدام توسط مؤمنان و زائران گلباران می‌شود. به پیکره‌ها در آتش‌سوزی اخیر آسیبی نرسیده است.

ناقوس‌های نوتردام از جمله به خاطر رمان هوگو از معروفیت به‌سزایی برخوردارند. بزرگترین ناقوس «امانوئل» نامیده شده، که ۲۳ تن وزن دارد و در مناسبت‌های مهم به صدا در می‌آید.

یکی از اسباب شهرت نوتردام ناودان‌های غریب آن است که به نمای خارجی آن نمودی مهیب داده‌اند. ناودان‌ها به سبک رومی و شبیه موجودات عجیب و خطرناک افسانه‌ای ساخته شده‌اند. این موجودات حیواناتی شرور و خبیث هستند که از کلیسا در برابر آفات و بلایای خارجی حفاظت می‌کنند.

ساخت این کلیسا سال ۱۱۶۳ در زمان لویی هفتم آغاز شد. اولین سنگ این بنای گوتیک را پاپ الکساندر سوم گذاشت اما بنا تا سال ۱۳۴۵ میلادی تمام نشد، یعنی بیش از ١٨٠ سال.

سال ۱۴۳۱ هنری ششم پادشاه انگلستان داخل این کلیسا تاج را به پادشاه فرانسه بخشید. این کلیسا همچنین در سال ۱۸۰۴ محل تاجگذاری ناپلئون بناپارت به عنوان امپراتور فرانسه بود. ژاندارک در این کلیسا آمرزیده شد و رهبران جهان در این بنا در مراسم یادبود شارل دوگل و فرانسوا میتران، روسای‌جمهور پیشین فرانسه شرکت کردند. کلیسای نوتردام از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهر پاریس محسوب می‌شود که سالانه بیش از ۱۳ میلیون بازدیدکننده را به سوی خود جذب می‌کند.

رئیس‌جمهوری فرانسه گفته کار بازسازی کلیسای نوتردام تا ۵ سال دیگر به اتمام خواهد رسید. امانوئل ماکرون، در پیامی توئیتری اعلام کرد که یک پروژۀ «مشارکت ملی» در این کشور راه‌اندازی خواهد شد که حتی کمک‌هایی «فرا‌تر از مرزهای فرانسه» را دربرخواهد گرفت. هر ساله دولت فرانسه از مجموع بودجۀ ۳۴۵.۷ میلیون یوروی وزارت فرهنگ برای همۀ بناهای تاریخی و فرهنگی این کشور، مبلغ دو میلیون یورو را به این کلیسا اختصاص می‌دهد. از چند ماه پیش بازسازی این کلیسا به دلیل برداشتن ترک‌هایی در ساختمان آن با بودجه‌ای بیش از ۱۱ میلیون یورو آغاز شده بود.

سقف کلیسای نوتردام از تنه‌ درخت‌های عظیم بلوط ساخته شده بود که به کلی در آتش از بین رفتند. شرکت بیمه «کوروپاما» اعلام کرد ۱۳۰۰ درخت بلوط صد ساله را به کلیسای نوتردام هدیه می‌کند. این درخت‌ها از جنگل‌ها نرماندی که به این شرکت تعلق دارد به پاریس منتقل می‌شوند. البته پذیرش این هدیه با تردیدهایی از سوی کار‌شناسان مرمت آثار باستانی همراه بوده است.

24