روزی که انگلیس برای اخراج آلمانی‌ها به رضاشاه اولتیماتوم داد

شامگاه ۱۷ مرداد ۱۳۲۰ درست ۱۷ روز پیش از اشغال ایران توسط نیروهای متفقین که به بهانه حضور کارشناسان آلمانی در ایران صورت گرفت، وینانت، سفیرکبیر آمریکا در انگلستان، متن پیامی را از ایدن (وزیر خارجه انگلستان) دریافت کرد که وی برای وزیرمختار انگلستان در ایران ارسال کرده بود و به او دستور می‌داد روز ۱۶ اوت (۲۵ مرداد) یادداشت مفصلی درباره ضرورت اخراج آلمانی‌ها از ایران به دولت ایران و نیز شخص رضاشاه تسلیم کند.

یادداشتی که البته جنبه اولتیماتوم داشت و آمریکا و روسیه نیز تمام‌قد پشت آن ایستادند. هرچند که وزیرخارجه انگلستان تاکید داشت: «در نظر نیست که یادداشت مزبور جنبه اولتیماتوم پیدا کند.» اما دولت ایران را ملزم کرده بود که تا نهم شهریور ۱۳۲۰ تعداد نیروهای آلمانی در ایران باید به ۸۰ درصد تقلیل پیدا کنند، تعیین زمانی که به وضوح اولتیماتوم بودن آن اثبات می‌کرد.

در ادامه متن گزارش وینانت، سفیرکبیر آمریکا در انگلستان، را در این باره به وزیر خارجه آمریکا می‌خوانید:

گزارش سفیرکبیر آمریکا در انگلستان (وینانت) به وزیر خارجه

لندن - هشتم اوت ۱۹۴۱ (۱۷ مرداد ۱۳۲۰) - ساعت ۱۰ بعدازظهر (روز هشتم اوت ساعت ۹:۵۵ بعدازظهر دریافت شد)

۳۵۱۱- وزیر خارجه و معاون وزارت خارجه (آمریکا)

امروز بعد از ظهر آقای ایدن [وزیر خارجه انگلستان] را بنا به خواهش خود او در دفترش ملاقات کردم. او متن پیامی را که به وزیرمختار انگلیس در تهران فرستاده می‌شود به من داد. این پیام به وزیرمختار انگلیس در تهران دستور می‌دهد که روز ۱۶ اوت (۲۵ مرداد) یادداشت مفصلی درباره وجود آلمانی‌ها در ایران و ضرورت اخراج آن‌ها از ایران به دولت ایران تسلیم کند.

از وزیرمختار انگلیس همچنین خواسته شد که در صورت امکان یک نسخه از یادداشت مزبور را در همان زمان به خود شاه (رضاشاه) تسلیم نماید و یا لااقل ترتیبی دهد که یک نسخه از آن بدون معطلی به دست شاه برسد. متن یادداشتی که قرار است به دولت ایران تسلیم شود پس از اشاره به اظهارات مداوم دولت ایران مبنی بر این‌که علاقه‌مند است رویه بی‌طرفی خود را حفظ کند و از حوزه مخاصمات جنگ کنونی برکنار بماند - خاطرنشان می‌سازد که کشورهای دیگر نیز از زمانی که مورد حمله و تهاجم قوای مسلح آلمان قرار گرفته‌اند همین علاقه و تمایل را دارند.

با توجه به این حقیقت غیرقابل انکار، دولت انگلیس احساس می‌کند که مجبور است پاره‌ای نکات و مسائل را با روحی فوق‌العاده دوستانه به میان آورد و توجه دقیق دولت ایران را نسبت به آن نکات و مسائل جلب نماید. دولت انگلیس این حقیقت را که وی سیاست بی‌طرفی دولت ایران را قبول و تایید می‌نماید، مورد تاکید قرار می‌دهد و اعلام می‌دارد که علیه استقلال سیاسی ایران هیچ‌گونه نقشه‌ای ندارد. دولت انگلیس خاطرنشان می‌سازد که معهذا با پیش‌آمد جنگ معلوم و آشکار شده که یک خطر جدی متوجه ایران و منافع انگلیس گردیده است و یادآور می‌گردد که در ماه ژانویه گذشته دولت انگلیس نگرانی شدید خود را در مورد عده زیادی از اتباع آلمانی که اجازه یافته‌اند در ایران اقامت کنند به اطلاع مقامات ایرانی رسانید و این نگرانی دولت انگلیس در فرصت‌های بعدی مجددا برای دولت ایران به اثبات رسید.

چنین پیداست که دولت ایران عاقلانه بودن نظر پیشنهادی دولت انگلیس را درک کرده و تشخیص داده است که تعداد آلمانی‌ها باید خیلی تقلیل داده شود و نشان داده که اقداماتی به عمل می‌آورد تا آن عده از آلمانی‌ها که پروانه اقامت‌شان منقضی شده و یا رفتارشان مظنون واقع گردیده و یا به جای آن‌ها می‌توان ایرانی‌ها را گماشت، ایران را هرچه زودتر حتما ترک نمایند.

دولت ایران همچنین قبول کرده که تعهد دارد فعالیت‌های آن عده را که در ایران باقی می‌مانند، تحت کنترل شدید قرار دهد. معهذا تعداد آلمانی‌هایی که کشور را ترک گفته‌اند معدود بوده است و دولت انگلیس مشاهده می‌کند که دولت ایران هنوز فوریت این مسئله و اهمیتی را که در نظر دولت انگلیس دارد، تشخیص نداده است. با این وضع دولت انگلیس مجددا و به نحوی بسیار رسمی و موکد توصیه می‌کند که به افراد آلمانی گوشزد شود که بدون تاخیر و تامل ایران را ترک کنند. هرگاه دولت ایران مایل باشد که چند تن از افراد فنی آلمانی را که اکنون در رشته‌های مهم صنعتی مشغول خدمت می‌باشند به طور موقت در ایران نگاهداری کند در این صورت تقاضا می‌شود که فهرست کاملی از متخصصین فنی مزبور که دولت ایران علاقه‌مند است در کشور باقی بمانند با تعیین دقیق نوع کاری که آن‌ها انجام می‌دهند به وزیرمختار انگلیس در تهران تسلیم نماید. دولت انگلیس انتظار دارد که تعداد این قبیل اشخاص حتی‌المقدور معدود باشد.

هیچ‌یک از افراد فنی آلمانی که به این ترتیب در ایران باقی می‌مانند نباید در کارهای مربوط به شبکه ارتباطات ایران - راه‌آهن - راه شوسه - تلگراف و تلفن و بی‌سیم و یا در جاهایی که فعالیت‌های زیانبخش آن‌ها در یک دوره بحرانی ممکن است حیات ملی ایران را فلج کند به کار گماشته شوند. تقاضا می‌شود که در مورد پناهندگانی که از عراق فرار کرده‌اند نیز اقدامات مشابهی به عمل آید و خاطرنشان می‌گردد که دولت ایران صریحا تعهد کرده که اقدامات موثر به عمل آورد و مانع گردد از این‌که این قبیل پناهندگان خاک ایرا را برای دسایسی علیه عراق و متفقینش مورد استفاده قرار دهند.

تلگراف جداگانه‌ای که در تعقیب پیام فوق به وزیرمختار انگلیس در تهران مخابره شده به او اطلاع می‌دهد که وی در مذاکرات خود با دولت ایران در مورد پیشنهاد مجاز بودن بعضی از کارشناسان فنی آلمانی برای باقی ماندن ایران، این نکته را باید در خاطر داشته باشد که هدف انگلیس این است که تعداد آلمانی‌ها به چهارپنجم تقلیل پیدا کند. خاطرنشان شده که در یادداشت ارسالی وقت و مدت تعیین نشده است، زیار در نظر نیست که یادداشت مزبور جنبه اولتیماتوم پیدا کند.

معهذا به وزیرمختار انگلیس گفته شده که در مذاکرات خود تصریح کند که دولت انگلیس امیدوار است که دولت ایران بی‌درنگ اطمینان دهد که تعداد آلمانی‌ها تا ۳۱ اوت (نهم شهریور ۱۳۲۰) به ۸۰ درصد تقلیل داده خواهد شد. آقای ایدن به من اطلاع داد که به نماینده شوروی در تهران نیز دستور داده شده که همین مطالب را بگوید و گفت که خیلی کمک خواهد بود اگر به وزیرمختار آمریکا در تهران اجازه داده شود که به دولت ایران بگوید که به عقیده وی نظر انگلیس نظری صحیح و ضروری است و دولت ایران باید با آن موافقت کند.

ایدن گفت که انگلیس‌ها و روس‌ها هردو تاکید خواهند کرد که هیچ نوع مطامع ارضی در ایران ندارند و گفت که دولت روسیه چندی پیش صریحا به دولت انگلیس اطمینان داد که هیچ نوع طمعی به خاک ایران ندارد و هدف آن دولت تنها این است که آلمانی‌ها را از ایران بیرون کند.

از این اقدامی که در ایران به عمل می‌آید ترک‌ها را در جریان گذاشته‌اند.

ایدن گفت که ترک‌ها این اقدام را نمی‌پسندند، زیرا آن‌ها نسبت به مقاصد روس‌ها در ایران ظنین می‌باشند. وی امیدوار است که به سفیرکبیر ما در آنکارا اجازه داده شود که بیان کند که اقدام مزبور به حکم ضرورت اتخاذ شده و منظور از آن لطمه وارد آوردن به وضع موقعیت سیاسی ایران نیست. به منظور این‌که سوءظن ترک‌ها نسبت به روس‌ها احتمالا بیش‌تر تخفیف پیدا کند، دولت‌های انگلیس و روس موافقت کرده‌اند که اعلامیه یک‌جانبه محرمانه‌ای تسلیم دولت ترکیه کنند. این اعلامیه کار مهمی است از جانب روس‌ها، زیرا هرگونه مقاصد تجاوزآمیز و یا ادعا بغازها را از جانب روسیه طرد و نفی می‌کند. در این‌جا تصور می‌شود که اعلامیه روسها در آنکارا چون در واقع با اعلامیه مشابهی از جانب انگلیس‌ها توام است وزن و اثر بیش‌تری داشته باشد، زیرا ترک‌ها گمان نمی‌کنند که انگلیس‌ها نقشه‌های نهایی برای بغازها داشته باشند...

ایدن می‌گوید دولت وی امیدوار است که از همه مهم‌تر اقدام مستقیم در ایران ضرورتی پیدا نکند. معهذا آن‌ها (انگلیس‌ها) باید این امکان را در نظر بگیرند که آلمانی‌ها ممکن است به قفقاز و سرحدات ایران برسند (بنابراین) نمی‌توانند اجازه دهند که کانون خطرناک کارشناسان فنی آلمانی و عمال سیاسی آن‌ها که اکنون در ایران می‌باشند در آن کشور باقی بمانند. از او استنباط کردم که روس‌ها نیز در این باره با وی هم‌عقیده می‌باشند. اگر وزارت خارجه آمریکا احساس کند که می‌تواند با تقاضای آقای ایدن مبنی بر اقدام آمریکا در تهران و آنکارا موافقت کند موجب تشکر خواهد بود مراتب تلگرافا به اطلاع این‌جانب رسانیده شود.

متن کامل یادداشت با پیک هوایی آینده تقدیم خواهد شد. [امضا] وینانت

منبع گزارش سفیرکبیر آمریکا در انگلستان به وزیر خارجه آمریکا: حسین مکی، تاریخ بیست‌ساله ایران، جلد هفتم؛ شهریور ۱۳۲۰ و سقوط دیکتاتوری پهلوی، تهران: علمی، چاپ ششم، ۱۳۸۰، صص ۵۹-۶۳.

24