واکنش عجیب حیوانات به «خورشیدگرفتگی»؛ از زنبور تا اژدهای کومودو

 ابتدا هیچ چیز عجیب به نظر نمی‌رسید. زنبورها با همان شمار همیشگی رفت و آمد کردند، اما با تاریک شدن آسمان «سروصدای زیاد بال‌ها به راه افتاد. چیزی نگذشت که هوا پر از زنبورهای عسل شد، همه با عجله برای بازگشت به کندوهایشان تلاش می‌کردند تا حدی که ورودی کندو از ازدحام آن‌ها مسدود شده بود. اما نزدیک ۲۰ دقیقه پس از خورشیدگرفتگی، همه چیز به روال عادی خود بازگشت؛ همان پروازهای اوایل صبح». 

آن روز، با الهام از آگهی روزنامه‌ها، گروهی از شهروند-دانشمندان، مسیر خورشیدگرفتگی را در منطقه‌ای کشاورزی در نیوانگلند بررسی کردند. این افراد روی‌هم‌رفته نزدیک ۵۰۰ گزارش از رفتار حیوانات را حین خورشیدگرفتگی ثبت کردند و نتیجه‌ها را برای تیمی از محققان به سرپرستی ویلیام مورتون ویلر، حشره‌شناس دانشگاه هاروارد، پست کردند. 

داده‌های جمع‌آوری شده گسترده و اغلب عجیب بود. ناظران توصیف کردند پشه‌ها آزاردهنده و بسیار شرور شدند و در تاریکی خورشیدگرفتگی شروع به نیش زدن کردند. پرندگان شبگرد مانند جغدها و شبگرد شرقی شروع به خواندن کردند.

تمدن‌های باستانی، کسوف یا خسوف را علامت وقوع چیزی می‌دانستند و اغلب آن‌ها را بدشگون و وحشتناک تعبیر می‌کردند. امروزه، کسانی که این پدیده‌ها را نظاره می‌کنند احساس عمیقی از حیرت و ارتباط را توصیف می‌کنند. اما انسان‌ها تنها شاهدان این پدیده‌های طبیعی نیستد، حیوانات هم به این پدیده‌ها واکنش نشان می‌دهند. 

آدام هارتستون‌رُز، دانشمند زیست‌شناسی دانشگاه ایالتی کارولینای شمالی، می‌گوید: «ما خودمان در طول یک گرفتگی بسیار تحت تاثیر قرار می‌گیریم.» او با توجه به اینکه چقدر احساسات انسانی خودمان با چنین رویدادهایی گره خورده، می‌افزاید: «فکر کنم مردم واقعاً علاقه‌مندند که بدانند حین وقوع این گرفتگی‌ها در مغز حیوانات چه می‌گذرد.» 

هارتستون-رز با وجود علاقه‌اش به این موضوع، وقتی مطالعه روی حیوانات باغ‌وحش ریوِربَنکس در کلمبیای کارولینای جنوبی در جریان خورشید گرفتگی سال ۲۰۱۷ را شروع کرد، تردید داشت. 

«واقعاً تردید داشتم. فکر نمی‌کردم حیوانات واکنش شدیدی نشان دهند. در حالت عادی، ابرها و طوفان‌های بارانی گذرا به طور منظم نور خورشید را کم می‌کنند و حیوانات واکنش شدیدی به آن نشان نمی‌دهند.» 

با این حال، او دانشجویانش را در باغ‌وحش حیواناتی که شامل ۱۷ گونه میشدند مستقر کرد و از آن‌ها خواست این موجودات را دو روز قبل از گرفتگی و در روز گرفتگی زیر نظر بگیرند. در کمال تعجب، حدود سه‌چهارم گونه‌ها واکنش سنجش‌پذیری نشان دادند و در چند مورد، کار کاملاً غیرمنتظره‌ای انجام دادند. 

هارتستون رز می‌گوید: «لاک‌پشت‌های گالاپاگوس که در حالت عادی بسیار کم‌تحرک هستند، یکی از آن رفتارهای غیرعادی را از خود نشان دادند. در اوج گرفتگی، آن‌ها در واقع شروع به جفت‌گیری کردند که استثنایی و عجیب بود.» 

در همین حال، اژدهای کومودو دو روز قبل از گرفتگی مثل مجسمه شده بود. هارتستون-رز می‌گوید: «انگار تاکسیدرمی شده بود. یک اینچ حرکت نمی‌کرد، حتی صبح روز گرفتگی، اما وقتی ماه جلوی پرتوهای خورشید را گرفت، به سمت در محوطه داخلی خود که بسته بود حرکت کرد، سپس شروع به حرکت سریع در اطراف محوطه کرد، انگار داشت از دیوارها بالا می‌رفت تا اینکه خورشید دوباره ظاهر شد.» 

در تمام باغ وحش، بسیاری از حیوانات برخلاف تصور اولیه هارتسون‌رز به خورشید گرفتگی کامل واکنش نشان دادند. گوریل‌ها به طور جمعی به اقامتگاه شبانۀ خود نزدیک شدند. فلامینگوها دور هم جمع شدند و بچه‌هایشان را در مرکز تجمع‌شان قرار دادند.

دو طوطی کاکل سفید شروع به لمس منقار یکدیگر کردند و بال‌های هم را آراستند. یک دهان‌قورباغه‌ای خاکی خفته (یک پرنده کوچولوی شب‌زی) از خواب بیدار شد و در تمام طول گرفتگی شروع به جستجوی غذا کرد، طوری که انگار شب شده، با اینکه این گونه در طول روز تمام تلاشش را می‌کند تا شبیه کنده درخت به نظر برسد. 

خورشید گرفتگی کامل ۲۰۱۷ بر فراز گرند تتِون‌. در طول خورشیدگرفتگی، آسمان به طور ناگهانی تاریک می‌شود، طوری که انگار گرگ و میش است و ممکن است برخی از ستاره‌ها و سیارات قابل رویت شوند.

برخی از حیوانات اصلاً واکنش نشان ندادند یا به نظر نمی‌رسید گیج شده باشند. یک خرس تنبل فقط سرش را یک لحظه بلند کرد، سپس دوباره به خواب رفت. حتی وقتی حیوانات واکنش نشان می‌دهند، به‌ویژه وقتی نشانه‌هایی از اضطراب دارند، احتمالاً گرفتگی تنها عامل این واکنش نیست، شاید افزایش حضور بازدیدکنندگان دلیل ناآرام شدن آن‌ها باشد. 

اما به طور کلی، نتایج روشن بود: به نظر می‌رسد بسیاری از حیوانات، مانند انسان‌ها، با وقوع خورشید گرفتگی کامل، چیزی را تجربه می‌کنند. 

این نتیجه توسط مشاهدات آماتوری سراسر کشور در طول گرفتگی سال ۲۰۱۷، به عنوان بخشی از پروژه‌ی Life Responds تایید شد. در داخل و خارج از مسیر گرفتگی، شهروند دانشمندان عکس‌هایی از واکنش موجودات زنده به این رویداد گرفتند، سپس آن‌ها را در صفحه iNaturalist برای این پروژه که توسط آکادمی علوم کالیفرنیا سازمان‌دهی شده بود، آپلود کردند. 

در سراسر کشور، مردم متوجه هجوم پرستوها و بادخورک‌ها با وقوع گرفتگی شدند. قورباغه‌ها و جیرجیرک‌ها شروع به خواندن کردند، اما زنجره‌ها ساکت شدند. مورچه‌ها سرعتشان را کاهش دادند یا از حرکت باز ایستادند. حتی جوجه‌های اهلی هم واکنش نشان دادند، مرغ‌ها دور هم جمع و ساکت شدند، در حالی که خروس‌ها شروع به خواندن کردند. 

یکی از ناظران در آیداهو خفاشی را پیدا کرد که انگار در طول گرفتگی مرده بود. شاید به این دلیل که در خنکی و تاریکی ناشی از گرفتگی بیرون آمده بود اما پس از اتمام گرفتگی با گرمای شدید خورشید مواجه شده بود. شخص دیگری در اوکلاهما گزارش داد که گله‌ی گاومیش‌های کوهان‌دار واکنشی نشان ندادند. 

یک شهروند دانشمند گزارش داد که یک گل بامیه زرد در طول گرفتگی کامل بسته شد. این واکنش گل با توجه به کوتاه بودن زمان گرفتگی، غیرمنتظره است. 

با توجه به اینکه کمتر از یک هفته دیگر تا خورشید گرفتگی کامل امسال مانده، تیم Life Responds مشتاق تکرار این آزمایش است و محققان و شهروند-دانشمندان به طور یکسان در حال آماده شدن هستند. این گرفتگی نسبت به گرفتگی قبلی، نواحی بسیار وسیع‌تری از قاره را فرا می‌گیرد و مسیر متفاوت آن، امکان جمع‌آوری داده‌های متنوع‌تری را فراهم می‌کند. 

سمت چپ (بیش از سی دقیقه قبل از خورشیدگرفتگی سال ۲۰۱۷، یک گل بامیه در کلمبیا، میسوری، باز است)، سمت راست (پس از تاریک شدن آسمان در خورشیدگرفتگی، گل بسته می شود)

این گرفتگی تقریباً دو برابر بیشتر از هفت سال پیش طول می‌کشد، موضوعی که می‌تواند تأثیر قوی‌تری بر حیوانات داشته باشد و منجر به واکنش شدیدتری شود. با این حال، وقوع این پدیده در ماه آوریل می‌تواند نتیجه معکوس داشته باشد. 

ممکن است برای مناطقی از گرفتگی که در عرض‌های جغرافیایی شمالی قرار دارند، به طور کلی واکنش کمتری را مشاهده کنیم، چون در این زمان از سال، فعالیت گیاهی و جانوری کمتری در آنجا وجود دارد، در مقایسه با گرفتگی سال ۲۰۱۷ که در اوج تابستان رخ داد. 

هارتستون-رز تحقیقات باغ وحش را اینبار در باغ وحش فورت ورث (Fort Worth) در تگزاس تکرار خواهد کرد. او همچنین گزارش‌های جمع‌سپاری شده از فعالیت حیوانات وحشی گرفته تا اهلی و خانگی را در طول گرفتگی جمع‌آوری می‌کند. 

این بار تغییراتی در پروژه ایجاد شده است. علاوه بر جمع‌آوری عکس‌های ارسالی، محققان از شهروند دانشمندان می‌خواهند توصیفی از رفتارهای مشاهده‌شده بنویسند و صداها را ضبط کنند. با این کار می‌توان برخی از واکنش‌هایی که لزوماً نمی‌توان از آن‌ها عکس گرفت، ثبت کرد. 

این تغییرات به یک حقیقت اساسی در مورد مشاهدات علمی منجر می‌شود که شاید کسوف آن را آشکار کند: علم فقط از طریق بینایی به دست نمی‌آید، همانطور که این پدیده‌ها (کسوف و خسوف) فقط تجربیات بصری نیستند، بلکه تجربیات چندحسی هستند. 

این تیم قصد دارد مجموعه داده خود را در دسترس عموم قرار دهد تا دانشمندان دیگر بتوانند از آن برای بررسی پرسشهای تحقیقاتی خود استفاده کنند. 

تیم‌های دیگر ممکن است از این اطلاعات برای مطالعه واکنش‌های حیوانات استفاده کنند. اما تیم Eclipse Soundscapes به طور خاص امیدوارست صدای جیرجیرک‌ها را مطالعه کند، چون آن‌ها همه جا هستند. در مطالعه ویلر درباره کسوف سال ۱۹۳۲، بسیاری از ناظران متوجه شدند جیرجیر جیرجیرک‌ها در طول گرفتگی شدت می‌یابد و مشاهدات امسال می‌تواند درک یا تفاوت‌هایی را به این روند اضافه کند. 

خورشید گرفتگی کامل نادر است. به گفته ناسا، یک گرفتگی کامل به طور متوسط هر ۳۷۵ سال یک بار از روی نقطه‌ای از زمین می‌گذرد. بنابراین اگر حیوانی روز دوشنبه در مسیر گرفتگی قرار بگیرد، احتمالاً این تجربه تا پایان مرگش تکرار نخواهد شد.

در نتیجه، درک چگونگی واکنش حیوانات به این پدیده‌ها تأثیری بر زندگی روزمره آن‌ها ندارد، اما مطالعه چگونگی واکنش موجودات به این پدیده، کنجکاوی علاقمندان را برآورده می‌کند. 

هارتستون‌رز می‌گوید: «نکته اساسی انسان بودن ما همین شوق و کنجکاوی برای یافتن پاسخ پرسش‌هایمان درباره وقایع شگفت‌انگیز است.»