یک پروندۀ جنایی از مصر باستان؛ چه کسی فرعون رامسس سوم را کشت؟

توطئه حرمسرای سلطنتی، یک «بازی تاج و تخت» واقعی بود که دو پسر فرعون رامسس سوم را در تلاش برای کسب قدرت در برابر هم قرار داد. 

همسران توطئه‌گر، مومیایی‌هایی که جیغ می‌زنند، قرن‌ها حدس و گمان و پرسش‌هایی در مورد این به اصطلاح توطئه حرمسرای سلطنتی (نقشه‌ای برای کشتن فرعون مصر باستان، رامسس سوم حدود ۱۱۵۵ قبل از میلاد) که بیش از ۳۰۰۰ سال لاینحل مانده بودند. 

این توطئه مربوط به جانشینی، شبیه یک بازی تاج و تخت واقعی به نظر می‌رسد، اما اینکه باستان‌شناسان چگونه این رمز و راز را سه هزاره بعد کشف کردند، جالب است! 

آنچه مورخان می‌دانستند این بود که توطئه، دو تن از فرزندان فرعون یعنی پسران تیتی (Tyti) و تیه (Tiye) را مقابل هم قرار داده بود. اما جزئیات این توطئه و اینکه آیا منجر به کشتن فرعون شد یا خیر، یکی از عجیب‌ترین پرونده‌های تاریخ باقی ماند تا اینکه باستان‌شناسی مدرن به حل آن کمک کرد. 

برخورد تصادفی با یک راز قتل باستانی

وقتی عتیقه‌شناس‌های زیادی در قرن نوزدهم در جستجوی آثار باستانی به مصر رسیدند، خاطره توطئه در حرمسرای فرعون رامسس سوم از یادها رفته بود. به لطف سنگ روزتا که در آن زمان به تازگی ترجمه شده بود، باستان‌شناسان مشتاق ترجمه کتیبه‌ها و هیروگلیف‌های باستانی شدند. 

کشف یک طومار قضایی ۱۸ فوتی متعلق به قرن دوازدهم قبل از میلاد در دهه ۱۸۲۰ بسیار جالب توجه بود، سندی که توطئه‌ای علیه فرعون مصر از داخل حرمسرای سلطنتی او را توصیف می‌کرد. 

یک پرتره چوبی از فرعون مصر رامسس سوم که با دست رنگ شده است. در طول سلطنت او از ۱۱۸۶ تا ۱۱۵۵ قبل از میلاد، امپراتوری مصر باستان با تهاجم، نزاع اقتصادی و موارد دیگری مواجه شد که در نهایت منجر به سقوط آن شد

این پاپیروس که در یک بازار محلی خریداری شد، جزئیات محاکمه خیانتی را شرح داده که پس از کودتای نافرجام انجام شده و انگشت اتهام را به سمت یکی از همسران رامسس سوم یعنی  تیه  (Tiye) و پسرش  پنتاوار  نشانه گرفته است. 

توطئه حرمسرا

رامسس سوم مانند سایر فراعنه، یک همسر اصلی به نام  تیتی  و تعدادی همسر ثانوی داشت که همراه با فرزندان و خدمتکارانشان در حرمسرای سلطنتی زندگی می‌کردند. حرمسرا نماد مجللی از قدرت و نفوذ فرعون و کانون فعالیت‌های سیاسی بود که بیشتر این فعالیت‌ها بر مسائل مربوط به سلسله و جانشینی متمرکز بود. 

همسران رامسس سوم وارثان زیادی داشتند و تخمین زده می‌شود ۱۰۰ فرزند به دنیا آوردند. اما تعیین جانشین ساده نبود، چون ۱۲ نفر از پسرانی که در صف تاج و تخت بودند در زمان حیات فرعون مردند. سال ۱۱۶۴ قبل از میلاد، ولیعهد دیگری درگذشت و پسر کوچکتر تیتی در صف تاج و تخت قرار گرفت. 

طبق این طومار، تیه به عنوان یکی از همسران ثانویه، می‌خواست پنتاوار تاج و تخت را به دست گیرد. بنابراین او از عاملان قدرت حرمسرا و اعضای خانواده سلطنتی، از جمله همسران دیگر و پزشک شخصی خود فرعون کمک گرفت. 

اگرچه در این سند نام همه مردان متهم به مشارکت در توطئه ذکر شده، اما تنها نام یک زن یعنی تیه ذکر شده است. همچنین در مورد اینکه آیا توطئه‌گران موفق به کشتن رامسس سوم شدند یا خیر سکوت شده و نام متهمان تحریف شده است؛ حذفیاتی که محققان مدرن را ترغیب کرد تا از آن به عنوان «تمرین سکوت» یاد کنند. 

سوزان رِدفورد، باستان‌شناس، سرنخ‌هایی از توطئه سرنگونی رامسس سوم را در یک اثر هنری که روی دیوارهای مقبره او در مدینِت هابو در الاقصر مصر یافت شد، کشف کرد

آخرین فرعون بزرگ

محققان می‌دانستند این کودتا خط جانشینی را تغییر نداده: پسر همسر اصلی رامسس سوم، تیتی، جانشین رامسس سوم شده بود. بنابراین آن‌ها فرض کردند این توطئه تلاشی ناموفق از سوی یک همسر ثانوی برای تغییر موازنه قدرت به سمت پسر خودش بوده است. 

اما پرسش‌ها در مورد نتیجه واقعی کودتا و اینکه تیه چگونه توانسته بود بسیاری از کارگران سلطنتی را متقاعد کند در چنین پیشنهاد خطرناکی برای کسب قدرت شرکت کنند، همچنان وجود داشت و اگر این کودتا منجر به کشتن شدن او نشده باشد، مورخان به این فکر می‌کردند که آیا به بی‌ثباتی سلطنت رامسس سوم کمک کرده یا خیر. 

رامسس در طول سلطنت خود از ۱۱۸۶ تا ۱۱۵۵ قبل از میلاد قدرتمندترین مرد مصر بود. اما آنطور که در تاریخ نوشته شده، او آخرین فرعون بزرگ بود و پسری که سرانجام جانشین او شد، پسر تیتی، رامسس چهارم، وارث یک پادشاهی ضعیف‌شده بود. در طول سلطنت رامسس سوم، مصر با تهاجم، درگیری‌های اقتصادی و مشکلات داخلی مانند نخستین اعتصاب عمومی شناخته‌شده که میان سازندگان ناراضی مقبره که وظیفه ساختن آرامگاه گزاف فرعون را داشتند، مواجه شد. آیا توطئه حرمسرا سبب سقوط او شد؟ 

سال ۲۰۱۲، یک تجزیه و تحلیل DNA باستانی نشان داد مومیایی مرموز جیغ‌کش که در مقبره رامسس سوم یافت شد با خود او ارتباط خانوادگی داشته و محققان را به این نتیجه رساند که این جسد شاهزاده توطئه‌گر پنتاوار است

مقبره رامسس سوم

سال ۱۸۸۶، چند دهه پس از کشف پاپیروس و ترجمه آن، شکارچیان گنج شواهد فیزیکی شگفت‌آوری را در این پرونده کشف کردند: مقبره رامسس سوم. 

با این حال، در اقدامی که باستان‌شناسان آینده را ناامید خواهد کرد، حفاری‌ها منجر به مستندسازی دقیق محل قرارگیری فرعون در مقبره که حاوی انواع مومیایی‌های دیگر بود، نشد. این کار مدرک مهمی که می‌توانست به شیوه مرگ رامسس سوم اشاره کرده باشد را از بین برد. حتی شناسایی مومیایی به عنوان رامسس سوم پاسخی ارائه نکرد. عتیقه‌شناس‌ها که توسط تماشاگران بی‌صبر احاطه شده بودند، بلافاصله لباس رامسس سوم را باز کردند، اما دریافتند در بدن او هیچ نشانه‌ای از جراحت دیده نمی‌شود. 

گیج‌کننده‌تر، مومیایی دیگری بود که کنار فرعون دفن شده بود: مومیایی کوچک‌تری با چهره‌ای درهم‌پیچیده که انگار در حال فریاد زدن است. برخلاف مومیایی‌های دیگر مقبره که با لباس‌های تشریفاتی دفن شده بودند و با دقت مومیایی شده بودند، این مومیایی کوچک در پوست گوسفند ساده پیچیده شده بود و ظاهراً بدون کتیبه‌ای که به هویتش اشاره کند، به‌طور تصادفی داخل مقبره گذاشته شده بود. مورخان با فرض اینکه هویت مومیایی مرموز جیغ‌کش هرگز شناسایی نخواهد شد، تصور کردند رمز این پرونده را کشف کردند. به نظر می‌رسید رامسس سوم توسط توطئه‌گران کشته نشده و این توطئه به عنوان تلاش یک همسر ثانوی برای اعمال قدرت در حرمسرای سلطنتی نادیده گرفته شده و چیزی درباره آن جایی ثبت نشده است. 

پیشرفت‌های فناوری باستان‌شناسی بیش از این نتوانست به حل معما کمک کند: وقتی محققان در دهه ۱۹۶۰ از دستگاه اشعه ایکس برای تصویربرداری از فرعون استفاده کردند، هیچ نشانه‌ای از ترور مشاهده نشد. اما سوزان ردفورد، باستان‌شناس، مجذوب این داستان شد و سال ۲۰۰۲ به لطف تحقیق مجدد درباره آثار هنری در مقبره رامسس سوم، برداشت جدیدی از این توطئه را فاش کرد. 

ردفورد تشخیص داد که نقش‌برجسته‌های متعدد روی دیوارهای مقبره، وارثان رامسس سوم هستند. اما یک نقش برجسته، صورت فلکی متفاوتی از شاهزادگان را نشان میداد، حرکتی که ردفورد آن را اشاره به نفوذ پنتاوار و موقعیت سلطنتی مادرش، تیه تفسیر کرد. اگر تیه یک ملکه بوده، نه یک همسر ثانوی، پسرش ادعای معتبرتری برای تاج و تخت داشت، موقعیتی که روشن می‌کرد او چگونه چنین گروه برجسته‌ای از همدستان را جمع کرد. 

مطرح شدن یک پرونده باز

نقش‌برجسته‌ها شاید دلایل کودتای نافرجام را روشن کنند. اما این قتل ۳۰۰۰ساله هنوز یک پرونده باز بود تا اینکه روش‌های باستان‌شناسی به قدر کافی پیشرفت کرد تا فرصت دوباره‌ای برای نگاه کردن به مومیایی‌ها فراهم شود. این فرصت سرانجام سال ۲۰۱۲ به دست آمد، به لطف سی‌تی‌اسکن و تجزیه و تحلیل DNA باستانی توسط یک تیم بین المللی از محققان. 

اسکن جدید نشان داد اندام‌های شکمی رامسس سوم با تندیسه‌های هوروس، خدای مصری مرتبط با شفا و تعویذهایی از هوروس که در گردن و اطراف پاهایش گذاشته شده بودند، جایگزین شده بودند. افزون بر این، گردن رامسس سوم تا مغز استخوان بریده شده بود که نشان میداد او در واقع ترور شده و اینکه رامسس سوم DNA مشترک با مومیایی ناشناس فریادکش داشت و این موضوع محققان را به این نتیجه رساند که این جسد شاهزاده توطئه‌گر پنتاوار است. 

پس چه اتفاقی برای تیه افتاد، ملکه رسوایی که کودتای حرمسرایش چنین عواقب وحشتناکی داشت؟ از آنجا که هیچ مومیایی از تیه پیدا نشده، ردفورد معتقد است او با ننگ نهایی برای یک مصری باستانی، با آتش سوزانده شده است. 

پیتر گوئین توضیح داده: «این بدترین سرنوشتی است که برای یک مصری باستان می‌توان تصور کرد. نابودی کامل. بدون بدن، بدون زندگی پس از مرگ.» 

این پایان وحشیانه زندگی زنی بوده که انگیزه‌هایش هنوز مشخص نشده است، اما عمل خائنانه‌ی او به پایان دادن به زندگی آخرین فرعون بزرگ کمک کرد.