حاج ملا علی کنی خطاب به ناصرالدین شاه: کلمه قبیحه آزادی برای ما مشکلی ایجاد نمی‌کند اما دودمان تو را به باد می‌دهد
کلمه قبیحه آزادی؛ این عبارت را حاج ملا علی کنی از روحانیون با نفوذ عصر ناصرالدین شاه در نامه‌ای خطاب به شاه بکار برد.
این مطلب با ذکر شواهدی از نویسندگانی که در تبیین نظر خود از این عبارت سخن رانده‌اند به معرفی بیشتر «کلمه قبیحه آزادی» اختصاص دارد:
در «مشروطه ایرانی» ماشاءالله آجودانی آمده:
«... تجدد و آزادی از همین دوره سپهسالار با دو دشمن کهنه کار که ریشه در سنت داشت رو به رو بود؛ درباریان و روحانیون. برجسته‌ترین روحانی این عصر یعنی ملاعلی کنی مجتهد بزرگ عصر ناصری در نقد کارنامه صدارت مشیرالدوله در مذمت تلاشی که برای آزادی آغاز شده بود در نامه‌ای به شاه در 22 رجب 1290 قمری (24 سنبله - شهریور - 1252 شمسی) از کلمه آزادی به «کلمه قبیحه آزادی» همان شیوه‌ای است که بعدها شیخ فضل الله نوری مجتهد معروف ایران در دوره مشروطیت بر اساس همان نوع استدلال به جنگ اندیشه «آزادیخواهی» برخاست. »
«... آورده‌اند که ملاّ علی کنی - همو که آزادی را کلمه قبیحه می‌انگاشت - از دفن قاآنی شیراز ی - ملک الشعرای زبان آور دربار قاجار - در گورستان مسلمانان متقشفانه مانع شد: ولی وقتی این بیت مناجات‌گونه شاعـر را بر او خواندند که رو به درگاه خدا گفته بود «شرمنده از آنیم که در روز مکافات / اندر خور عفو تو نکردیم گناهی» خود پیشاپیش جنازه به راه افتاد و آداب عزاداری به جای آورد. آری، شرط مسلمانی، بلکه لازمه انسانیت، شفقت ورزیدن بر آفریدگان و آمرزش خواستن برای بندگان خداست.
حاج ملاعلی کنی می‌نویسد: «کلمه قبیحه آزادی ... به ظاهر خیلی خوش نماست و خوب و در باطل سراپا نقص است و عیوب. این مسئله برخلاف جمیع احکام رُسُل و اوصیا و جمیع سلاطین عظام و حکام والامقام است»
صادق زیبا کلام می‌گوید:
«... دکتر صادق زیبا کلام یکی از اساتید دانشگاه ... با مبحث «تاریخ تحولات ایران» آغاز کرد ... حدود 130 سال پیش در این مملکت چیزی شبیه دوم خرداد اتفاق افتاد و فردی به نام میرزا حسین خان سپهسالار که عنوان صدراعظمی ناصرالدین شاه را داشت شروع به ایجاد تغییرات کرد و سعی داشت با رشوه خواری و فساد اقتصادی مبارزه کند، به مملکت صنعت بیاورد، روزنامه منتشر کند و برای اولین بار در روزنامه‌هایش از آزادی سخن به میان آورد و درست در همان زمانی که قطار اصلاحات او به حرکت درآمده بود مرحوم حاج ملا علی کنی از متنفذین آن زمان به ناصرالدین شاه نامه می‌نویسد که «کلمه قبیحه آزادی برای ما مشکلی ایجاد نمی‌کند اما دودمان تو را به باد می‌دهد» و بعد از سه سال مقاومت‌ها و مخالفت‌ها در برابر میرزا حسین خان آنقدر شدید می‌شود که او مجبور می‌شود استعفا دهد.»
فریدون آدمیت در صفحه200 «اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپهسالار» به نقل از حاج ملا علی کنی می‌نویسد:
«کلمه قبیحه آزادی ... به ظاهر خیلی خوش نماست و خوب و در باطل سرا پا نقص است و عیوب. این مسئله بر خلاف جمیع احکام رسل و اوصیا و جمیع سلاطین عظام و حکام والا مقام است. به این جهت ... دولت را وداع تام و تمام نمودم، به واسطه اینکه اصل شرایع و ادیان در هر زمان، خود قید محکم و سخت و شدیدی بوده و میباشد که ارتکاب مناهی و محرمات ننماید، معترض اموال و ناموس مردم نشوند، و چنین بر خلاف مقاصد و انتظام دولت و سلطنت است، که هر کس هر چه بخواهد بگوید و از طریق تقلب و فساد نهب اموال نماید و بگوید (آزادی) است، و شخص اول مملکت همه را آزاد کرده و در معنی به حالت و حوش برگردانیده است»
حاج ملا علی کنی
حاج ملّا علی کنی تهران ی از بزرگان علمای امامیه در قرن چهاردهم هجری بود. او در سال 1203 قمری در روستای «کن» از توابع تهران به دنیا آمد و پس از فراگیری علوم مقدّماتی، راهی عتبات عالیات گردید و از حوزه درس مرحوم صاحب جواهر و شیخ انصاری و صاحب ضوابط استفاده نمود / میرزا محمد علی (معلم حبیب آبادی)، مکارم‌الآثار، در احوال رجال در قرن 13 و 14 هجری، انجمن کتابخانه‌های عمومی اصفهان وابسته به فرهنگ و هنر، ج 3، ص 697.
وی پس از تکمیل علوم اسلامی و فقه و اصول، به تهران مراجعت نمود. مردم در امور دینی و مسائل اجتماعی به او مراجعه می‌کردند و ایشان نیز در مقام مرجعیت مؤمنان انجام وظیفه می‌نمود.
برخی از تألیفات او عبارتند از: 1. استصحاب؛ 2. الاوامر؛ 3. ایضاح المشتبهات فی تفسیر الکلمات المشکلة القرآنیة؛ 4. البیع؛ 5. تلخیص المسائل؛ 6 تحقیق الدلائل فی شرح تلخیص المسائل؛ 7. توضیح المقال فی علم الدرایة و الرجال (که با کتاب منتهی المقال ابوعلی رجالی در تهران چاپ شد)؛ 8. الصلوة؛ 9. الطهاره؛ 10. القضاء و الشهادات (که در تهران چاپ سنگی شده است / مأثر و الآثار، ج 1، ص 101، و 138و 226 / مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج 3، ص 392 / حبیب آبادی، همان جا، ص 698.
مبارزه آیت‌اللّه ملّاعلی کنی با قرار داد «رویتر»
... حاجی میرزا حسین خان مشیرالدوله (سپهسالار)، که به علت اقامت طولانی در خارج از کشور به شدت مجذوب و مفتون فرهنگ و پیشرفت غرب گردیده بود، با اصرار انگلیس از سال 1218 ه. ق به مدت ده سال در مقام صدراعظمی ناصرالدین شاه قرار گرفت و نسبت به دادن امتیاز به بیگانگان اصرار می‌ورزید و با راه نمایی او بود که ناصرالدین شاه امتیاز معروف «رویتر» را در سال 1872 م به بارون ژولیوس رویتر واگذار کرد ... / عصر بی‌خبری، ص 115.
47
