رواج ناموس پرستی؛ از خانه و خیابان تا سینمای ایران/ بررسی سیر تغییر نگاه از قیصر تا خانه پدری

به گزارش خبر فوری، وقوع چند قتل ناموسی در سال 1400 باعث شد بسیاری در رابطه با این موضوع نگران شده و تلاش کنند ریشه این مساله را در تمام وجوه فرهنگی ایران پیدا کنند. به جز موسیقی، ترانه و ادبیات که به خصوص در توییتر سخت مورد توجه و انتقاد کاربران قرار گرفت، سینما هم تا حد زیادی زیر تیغ تیز منتقدان رفت. برخی بر آن بودند که تلقی اشتباه کارگردانان ایرانی از مفهوم «ناموس» باعث شده قتل های به اصطلاح ناموسی رواج یافته و حتی تقدیس شود. این انتقادها به خصوص بعد از قتل دلخراش مونا حیدری توسط همسر و پسرعمویش شدت گرفت.

به همین دلیل، بهتر است مروری کوتاه بر سینمای به اصطلاح غیرت و ناموس محور در ایران داشته باشیم. اصولا مفهوم ناموس و غیرت از چه زمانی وارد سینمای ایران شد و چه سیری را دنبال کرد؟ در این گزارش سعی داریم به این پرسش پاسخ بدهیم.

قیصر؛ انقلاب در سینما و فرهنگ ناموس پرستی

مفهوم غیرت و ناموس از ابتدای ایجاد جامعه ایرانی در زیرلایه های اجتماعی وجود داشته است. در آثار ادبی کلاسیک به صورت مخفیانه و کاملا غیر مستقیم به این مسائل اشاره می شود اما با آغاز فرآیند مدرنیزاسیون و تغییر فرهنگ ایران از حالت سنتی به مدرن این مفهوم نیز تغییر می کند.

شاید اولین فیلمی که به صورت عیان به مساله ناموس در ایران پرداخت، فیلم قیصر (سال 1348) ساخته مسعود کیمیایی باشد. این فیلم چنان مهم و تاثیرگذار بود که بسیاری آن را مانیفست سینمای ناموسی در ایران می دانند. قیصر سینمای ایران را وارد یک جریان جدید کرد. جامعه خاموش و بسته عصر خفقان که به سرعت مدرن می شد اما مردمش دلبسته سنت های خود بودند، تشنه قیصر بود. جاهلان و لوتی ها، نمادهای باقی مانده از سنت و گذشته فراموش شده ایران بودند. قیصر مفهوم ناموس و غیرت را در دل این نمادهای سنتی گذاشت و آن را با انتقام درآمیخت تا به نوعی انتقام سنت را از عصر جدید بگیرد و به نوعی ارزش های گذشته را زنده کند. از این رو، بسیاری قیصر را یکی از مهم ترین فیلم های تاریخ سینما می دانند.

با این حال، آنچه قیصر را بیش از هر چیز مهم می کند نگاه ارتجاعی ‌اش به مقوله انتقام ناموسی است. آنطور که جمال امید در کتاب تاریخ سینمای ایران نوشته؛ «مشکل فیلم قیصر آن است که در جامعه‌ای شهری و با مظاهر مدرن، به اخلاق سنتی (فئودالی) تکیه می‌کند. گفته‌اند که قیصر از "انتقام فردی" دفاع می‌کند، اما بدتر از آن این است که در قیصر از مسئولیت فردی (بنمایه‌ فرهنگ مدنی مدرن) خبری نیست: به دنبال تجاوز به زن، دو خانواده (قبیله یا کلان) به جان هم می‌افتند و شش نفر از دو طرف جان می‌دهند».

سینمای دهه 50 و سه ضلعی غیرت، ناموس، انتقام

قیصر تاثیر عجیب و غریبی بر سینمای بعد از خود داشت. این تاثیر چنان برجسته است که می توان فیلم های فارسی را به قبل و بعد از قیصر تقسیم کرد. در دهه 50 بیشتر فیلم های اکران شده در سینماها مربوط به پسری می شود که به خاطر عشق به یک دختر و «غیرتی» که به او دارد، شروع به محافظت از آن دختر کرده و رقبا و مخالفان دختر را به قتل می رساند و گاه خود نیز در آخر جان می دهد. فیلم هایی همچون فریاد زیر آب ( سیروس الوند)، دشنه ( فریدون گله)، کوچه مردها (فریدون گله)، داش آکل (مسعود کیمیایی) و... از جمله این فیلم ها هستند.

به طور کلی می توان گفت سینمای دهه 50 به دو دسته تقسیم می شود: الف. فیلم های موج نو انتقادی که بیشتر به انتقاد از وضع جامعه و به خصوص فقر اقتصادی و فرهنگی ایران می پردازند.  ب. فیلم های موج نو فارسی که به تاثیر از قیصر  نوعی ماجرای «عشق و انتقام» را با محوریت ناموس پرستی دنبال می کنند.

البته لازم به ذکر است که در میان فیلم هایی که به تاسی از قیصر ساخته شده اند، فیلم صادق کرده ساخته ناصر تقوایی جایگاه ویژه ای دارد. این فیلم به نوعی سعی در فرا رفتن از مفهوم ناموس پرستی قیصری و نقد محدود آن دارد. قصه صادق کرده هتک حرمت به همسر صادق (با بازی سعید راد) را روایت می‌کند که از سوی یک راننده کامیون صورت گرفته و حالا او برای انتقام از آن، همه راننده‌های کامیون مسیر را به قتل می‌رساند. در اینجا با سویه‌های اجتماعی‌تر یک انتقام ناموسی مواجه هستیم و اینکه چطور یک تجاوز می‌تواند منجر به جرم‌های فردی و اجتماعی ناشی از آن شود.

موج اول سینمای بعد از انقلاب و تداوم نگاه قیصر

بعد از انقلاب نگاه به ناموس دچار تغییراتی شد. البته باید اشاره کرد که نگاه قیصر همچنان در بسیاری از فیلم های سینمایی دنبال شد. خود مسعود کیمیایی در بخشی از آثار بعد از انقلاب خود همچنان به سه گانه «غیرت، ناموس و انتقام» پرداخت و این رابطه را محور آثار خودش قرار داد. البته کیمیایی سعی کرد تاحدی شمای کلی فیلم های خود را تغییر دهد و این مضمون را در قالب مسائل اجتماعی روز بگنجاند. به طور مثال، فیلم اعتراض (ساخته سال 1378) همین مضمون را در قالب مسائل دانشجویی و جریان اصلاح طلب آن زمان بیان کرد. با این حال، کیمیایی در سال های اخیر اصولا نوعی «بازگشت» علنی و نوستالژی وار را به سینمای غیرت محور  قیصری خود آغاز کرده که فیلم جرم (ساخته سال  1389) نمونه مناسبی از آن است.

موج دوم سینمای بعد از انقلاب و رویکرد انتقادی به سه گانه غیرت، ناموس، انتقام

به جز جریان کیمیایی که ادامه دهنده جریان قیصر است و همان نگاه را به ناموس دنبال می کند و چند فیلم دیگری که بر همین مبنا و نگاه ساخته شده (مثل لاتاری ساخته محمد حسین مهدویان)، جریانی انتقادی نیز در سینما آغاز شده که سعی دارد رابطه سه گانه ی «غیرت، ناموس، انتقام» را به هم بریزد و مفهوم غیرت را بازشناسی کرده و حتی برداشت های اجتماعی و سنتی از آن را زیر تیغ انتقاد خود ببرد.

شاید فیلم عروس آتش (ساخته خسرو سینایی سال 1378) جزو اولین و بهترین نمونه ها از این جریان انتقادی باشد. این فیلم مساله ناموس پرستی در قسمت های جنوب کشور و قبایل عمدتا عرب ایران را به نقد می کشد. این فیلم اگرچه با تحسین منتقدان مواجه شد اما تا حدی هزینه تابو شکنی خود را داد و بسیاری از عرب های جنوب به این فیلم و نگاه سیاهی که به سنت های عشیره ای دارد، اعتراض کردند.

فیلم های دیگری نیز هستند که این نگاه انتقادی را دنبال کردند. خانه دختر (ساخته شهرام شاه‌حسینی در سال 1396) یکی از این فیلم ها است که البته مجوز پخش نگرفت. این فیلم به مساله «بکارت دختران» قبل از ازدواج می پردازد. در داستان این فیلم آمده است؛ سمیرا قبل از مراسم ازدواج بنا به رسم و سنت خانواده پسر برای آزمایش دختر بودن به دکتر برده می‌شود و به دلیل جواب آزمایش که او را فاقد بکارت می‌داند دست به خودکشی می‌زند. در نهایت معلوم می‌شود پدرش قبلا به او تجاوز کرده که البته این مسئله در نسخه نمایش خانگی حذف می‌شود.