اعمال چله کلیمیه چیست؟

۱- قبل از ورود به ماه ذی القعده، لازم است محاسبه ی دقیقی نسبت به گذشته انجام گیرد تا روشن شود در میان رذائل اخلاقی، کدام یک برای سالک مانع تر است و کدورت بیشتری دارد و یا درجه ی ابتلای سالک به آن بیشتر است؛ زیرا به تعبیر مرحوم علامه (ره)، سالک در رفع رذائل نفسانی که مانع اصلی ارتقاء انسانی است، نمی تواند در همه ی جبهه های مبارزه با شیطان  یک‌باره بجنگد.

مثلاً کسی که گرفتار رذیله ی هرزگی چشم و عصبانیت و یا پرحرفی و صفات زشت دیگر است، اگر بخواهد با همه ی آن ها یک باره مبارزه کند، موفق نمی شود؛ لذا باید در این اربعین یک رذیله که بیشتر آلوده به آنست انتخاب نموده و به طور جدی آن را کنترل کند و با مشارطه و استغفار و تنبیه نفس در صورت ارتکاب آن، از ملکه شدن آن جلوگیری کند. و اگر کسی نتوانست آن رذیله ی اصلی را پیدا کند، راه دیگری وجود دارد و آن توجّه به نفس هنگام آرامش است؛ مثلاً بررسی کند که هنگام قدم زدن و یا آرمیدن در بستر خواب، بیشتر چه افکاری در ذهن او می گردد، اگر افکار شیطانی است، باید ریشه ی آن ها را پیدا کند و با همان مبارزه نماید. همچنین خواطری که هنگام نماز بیشتر به او حمله می کند و حضور قلب را می برد، جنود اصلی شیطان است. یا وقتی گرفتاری مالی یا بیماری یا خدای نکرده آلودگی گناه یا گرفتاری های خانوادگی و اجتماعی برای انسان پیش می آید، آن چه اول حمله می کند، اصلی ترین نقطه ی ضعف انسان در غفلت از حق است و در این اربعین باید بیشترین مراقبه نسبت به آن صورت گیرد تا موجب غفلت نشود.

مرحوم آیت الله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی(ره) در مراقبات خود می فرماید: در اربعینیات که انسان می‌ خواهد به مراقبه بپردازد، گویی به شیطان اعلام جنگ داده است؛ زیرا شخص غیر مراقب که نفس او رها است، در غفلت از حق است و تحت ولایت شیطان است. با ورود انسان در اربعینیات، شیطان همه ی جنود خود را به جنگ با او می‌ فرستد و سالک در آغاز نمی تواند یک باره با همه ی آن ها مقابله کند. و لذا استاد می‌ فرمود سالک باید بررسی کند که کدام سرباز شیطان بیشتر او را درگیر می کند و در مقابل کدام رذیله ی اخلاقی ضعیف تر است و شیطان از کدام طریق بیشتر بر او وارد می شود و مراقبه را بر آن متمرکز کند، که در این صورت موفق خواهد شد.

 ۲- به تناسبی که سالک در مراقبه و جهاد اکبر جدی تر باشد، شیطان سربازان قوی تر و زیرک تر خود را به جنگ با او می فرستد و به صورتی مرموز و حتی از طریق دین بر او وارد می شود تا او را از ذکر و مراقبه باز دارد؛ لذا در ایام اربعین موسوی باید همت بیشتری نسبت به سایر ایام در ترک گناه و حریم‌ داری الهی و محاسبه ی اعمال بر اساس مرتبه ی مراقبه به کار بست.[۳۲]

مرحوم سید هاشم حداد(ره) از قول استادشان آقا سید علی قاضی(ره) می‌ فرمود:

«زمانی که نفس غیر از خواسته ‌ی معشوق را طلب کرد، واجب است که انسان آماده ی قتال و جنگ با او باشد.»[۳۳]

۳- از آن جا که نفس ضعیف است، انسان باید عوامل گناه را برای او به حداقل برساند؛ مثلا اگر منازعات خانوادگی و یا اجتماعی دارد و یا گرفتاری های مالی برایش پیش آمده و ذهن او را درگیر  کرده، باید سعی کند زمینه ی این قبیل اشتغالات را در این ایام به وجود نیاورد و یا اگر مجبور است، آن را مدیریت کند تا چند روزی بگذرد و بعد به مراقبه بپردازد و در این چند روز خود را مانند ماه رمضان تخلیه کند. همچنین سعی نماید که زمینه ی هر آن چه ذهن را مشغول می کند فراهم نیاورد. در یک کلام، انسان باید تلاش کند نفس در این ایام قدری به خود برسد که بالاترین امر به معروف و نهی از منکر، به نفس خود انسان است که تا اصلاح نشود نمی تواند دیگران را اصلاح کند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون».[۳۴]

مرحوم آیت الله کشمیری به شاگردان می‌ فرمود:

«ذهن آدمی خیلی زود مسائل را به خود جذب می‌کند و زود هم به آن مشغول می‌ شود؛ لذا بهترین چیز برای انسان اینست که مشغولیّت فکری نداشته باشد.»[۳۵]

۴- علت این که اساتید اخلاق در اربعین موسوی دستور به عزلت می دادند، بدین خاطر بود که خواطر خارجی سالک به حداقل برسد و رسیدگی جدی به خود نماید تا بتواند ذکر و مراقبات خود را به نحو احسن انجام دهد.

تا درین زندان فانی زندگانی باشدت

کنج عزلت گیر تا گنج معانی باشدت

این جهان را ترک کن تا چون گذشتی زین جهان

این جهانت گر نباشد آن جهانی باشدت[۳۶]‌

مرحوم شهید ثانی(ره) در کتاب «التنبیهات العَلیّه» که در اسرار نماز است، در این باره مَثَل زیبایی دارد و می فرماید: شخصی در باغی می خواست نماز بخواند، تا آمد نماز را شروع کند، چند گنجشک آمدند بالای سر او بر شاخه های درخت ها نشستند و شروع به سر و صدا کردند، در نتیجه حواس او پرت شد. این شخص با چوب دنبال گنجشک ها افتاد و آن ها را از شاخه ها پراند. خواست دوباره تکبیر بگوید که باز گنجشک ها آمدند و سر و صدا راه انداختند. او مجدداً بلند شد و گنجشک ها را فراری داد و این عمل چند بار تکرار شد اما فایده نکرد. در آخر با خود گفت باید اصل زمینه ی سر و صدا را از بین برد، پس درختی که زیر سایه اش نشسته بود از بن درآورد!

مَثَل ما نیز با خواطر و جنود شیطانی در زندگی از همین قبیل است. ما می خواهیم اشتغالات گسترده ی خود را در همه ی زمینه های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و… داشته باشیم و یا خدای ناکرده در زمینه ی گناه و وساوس شیطانی قرار بگیریم، اما در عین حال خواطر شیطانی به ما حمله نکند و مثلاً هنگام نماز و یا تلاوت قرآن حضور قلب هم داشته باشیم، در حالی که این مسائل با هم تناسب ندارد. لذا به عزلت در این اربعین توصیه شده ایم تا زمینه ی توجه به خود و کشف نواقص و موانع سلوک در خود را بیابیم و با رفع و دفع آن ها، مسیر سلوک را برای خود هموار کنیم.

تو کز سراى طبیعت نمى روى بیرون

کجا به کوى حقیقت گذر توانى کرد

جمال یار ندارد نقاب و پرده، ولى

غبار ره بنشان تا نظر توانى کرد

دلا! ز نور ریاضت گر آگهى یابى

چو شمع خنده زنان، ترکِ سر توانى کرد[۳۷]

بنابراین قاعده ی کلی در اربعینیّات «عزلت نسبی» است؛ چون در اثر ارتباطات اجتماعی و یا اشتغالات دیگر، نفس از توجه به خود و اصلاح و تزکیه ی خود باز می ماند.

و نیز در اربعین موسوی عمده ی اهتمام باید در «اشتغال به حق» و مراقبه ی بر او باشد. اشتغالات دیگر مانع ذکر قلبی است؛ لذا هرکس بنا بر مرتبه ی مراقبه باید عزلتی نسبی را برای خود برگزیند.

اولین مرتبه از عزلت که ابتدایی ترین آن است و برای همه ضروری است، کناره گیری از اهل گناه و معصیت است؛ زیرا ارتباط با آنان و نَفَس مسموم آن ها، انسان را به گناه دعوت می کند. امیر المؤمنین علی(ع) در این رابطه می فرمایند که رسول خدا(ص) به ایشان امر فرمود که با اهل معصیت با چهره های درهم و عبوس برخورد نمایند.[۳۸]

مرتبه ی دوم، پرهیز از حشر و نشر با اهل دنیا است که انس با آن ها انسان را علاقه مند به دنیا و زخارف آن می کند.[۳۹]

مرحوم علامه طباطبائی(ره) می فرمود:

«گوشه نشینی، ملازم با معرفت و یا موجب آن نیست؛ ولی کسی که می خواهد اهل معرفت شود باید معاشرتش را مخصوصاً با اهل غفلت و اهل دنیا کم کند و فرش هر مجلسی نباشد و کار شبانه‌ روزی او در مجالس بیهوده صرف نشود و از معاشرت‌ های بی فایده و بی‌ مغز تا می تواند اجتناب نماید و طوری نشود که با همه و در هر مجلسی حاضر شود.»[۴۰]

مرتبه‌ ی سوم، کم کردن مطلق ارتباطات است و البته حد و حدود آن باید با نظر استاد باشد.

۵- در این دوران باید از سفرهای غیرضروری و یا برنامه هایی که نظم زندگی را بر هم می زند اجتناب کرد، چون هرکس برنامه های ذکری و عبادی خود را بر اساس وضعیت داخلی خود تنظیم می کند و در شرایط سفر و یا عوامل دیگری که تغییر دهنده ی این امور است، نمی توان مثل حالت عادی به ذکر و عبادت و تهجد پرداخت. و لذا روش بزرگان در ایام اربعینی، استقرار در محلی خاص بود. توصیه ی استاد(ره) نیز در اربعین موسوی پرهیز از کارهای پر تلاطمی بود که نظم روحی انسان را بر هم می‌زند؛ مگر سفرها و برنامه های ضروری که حجّت شرعی در انجام آن ها وجود داشته باشد.

۶- بهترین اشتغالات در این دوران، اموری است که توجه به توحید و یاد حق و امور اخروی را برای سالک تقویت کند. و لذا در مطالعات علمی سالک بهتر است به فقه و یا روایات مذکِّر و یا مطالعات معرفتی که در مسیر توجه به این امور باشد بپردازد.

۷- برای کسانی که در مراقبه ی خاص هستند، می باید محاسبه ی روزانه دقیق تر و در نتیجه در فواصل زمانی نزدیک تر انجام گیرد تا بتواند بهتر به نواقص مراقبه و نقاط ضعف نفس در مقابله با وساوس شیطانی پی برد و در صدد اصلاح آن ها برآید.

۸- در محاسبة النفس توجه داشته باشیم که شیطان برای هر کس از دری وارد می شود که نقطه ی ضعف اوست. لذا اگر کسی در محاسبه ی روزانه گناهی در خود ندید، مغرور نشود و بر خود نبالد که مراقبه ی ما کامل بود و مرتکب گناه و فساد روشن نشدیم! بلکه مرحوم میرزا جواد آقا(ره) در کتاب مراقباتشان توضیح می دهند که هر کس در هر مرتبه از مراقبه که هست، اگر بر خلاف آن عمل کند، به منزله ی اسائه ی ادب در محضر مولا است؛ چنان که فرموده اند: «حَسَنَاتُ‌ الْأَبْرَارِ سَیِّئَاتُ الْمُقَرَّبِین‌».
قاعده ی کلی در مراقبات این ایام توجه به حق و زدودن کدورت‌ های غفلات است و در نتیجه هر نوع عملی که ما را از توجه به خداوند باز دارد، غفلت است و به مراتب خودش هتک حریم ادب الهی است؛ درست مانند این است که ما در محضر بزرگی باشیم و روی سخن او با ما باشد، ولی دلمان مشغول به جای دیگر باشد و روی از او برگردانیم، این توهین به آن بزرگ است که موجب حرمان ما از لقاء خواهد بود.

البته مراد از مراقبه، توجه به خداوند در ضمن اعمال روزانه است؛ هرچند که میزان توجه بستگی به مرتبه ی سالک در مراقبات خود دارد. این درست مانند مرتبه ای است که درباره‌ ی حضور قلب در نماز بیان شده و تفصیل آن در کتب اسرار نماز ذکر گردیده است.[۴۱]

۹- نکته ی ظریفی که استاد در چگونگی مراقبه بر آن تأکید می فرمود آن است که: در مراقبات این ایام باید بر رذائل جزئی و به صورت عملیاتی تکیه کنیم و سعی نماییم یک گناه کاربردی را پیدا  کنیم و بر آن مراقبه داشته باشیم. باید تلاش کنیم که کلی گویی در مراقبه نداشته باشیم؛ مثلاً نگوییم که من در نفس خود صفت عُجب و خودبینی و یا تکبر را یافتم و مراقبه خود را بر آن می نهم. که در این صورت هنگامی که اربعین تمام می شود، هیچ پیشرفتی در خود نخواهیم دید و دچار یأس و افسردگی در سلوک خواهیم شد. چون این گونه صفات در همگان با شدت و ضعف یافت می شود. به عنوان مثال، رذیله ی کبر از جمله رذائلی است که در اواخر سلوک از انسان گرفته می شود و تقریباً جزء آخرین منازل است. با اصل رذیله ی تکبر نمی شود در اوائل راه درگیر شد، باید شاخ و برگ آن را پیدا کرد و آن را کنترل کرد تا نوبت به تنه و بعد ریشه ی درخت تکبر برسد. لذا مراقبه باید در امور کاملاً ملموس و عینی باشد؛ مثلاً پرحرفی و پرخاشگری از آثار تکبر است، یعنی هر کس هر حرفی به انسان می گوید، شخص تا جوابش را ندهد او را رها نمی کند. مبارزه با چنین رذیله ای کاملاً عینی است. برای مقابله با این رذیله، انسان باید بنا را بر این بگذارد که پاسخ تندی ها را با نرمی و به احسن وجه بدهد و یا اصولاً خود را به نشنیدن بزند؛ چنان که خداوند می فرماید: «وَ الَّذینَ لا یَشْهَدُونَ الزُّورَ وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراما».[۴۲] و نیز بر فرمایش امام صادق(ع) خطاب به عنوان بصری عمل کند که در همین رابطه فرمودند: «أَمَّا اللَّوَاتِی فِی الْحِلْمِ، فَمَنْ قَالَ لَکَ إِنْ قُلْتَ وَاحِدَةً سَمِعْتَ عَشْراً، فَقُلْ إِنْ‌ قُلْتَ‌ عَشْراً لَمْ تَسْمَعْ وَاحِدَة»[۴۳]؛ یعنی اگر کسی به تو گفت: اگر یک کلمه بگویی ده کلمه جوابت را می دهم، تو به او بگو: اگر ده تا هم بگویی حتی یک کلمه جواب نخواهی شنید. همچنین در رفتار و سلوک اجتماعی سعی کند متواضع باشد و امور دیگر کاربردی را در این ایام در نظر بگیرید.

۱۰- توصیه ی دیگری که به خصوص مرحوم آیت الله بهجت(ره) می فرمودند آنست که: ما در مراقبه باید احتیاطی باشیم؛ به این معنا که تلاش کنیم در اربعین موسوی حتی در حریم گناه هم وارد نشویم؛ چنان که در بیان نبوی(ص) است که فرمودند: «مَنِ ارْتَکَبَ الشُّبُهَاتِ، وَقَعَ فِی‌ الْمُحَرَّمَاتِ وَ هَلَکَ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمْ»[۴۴]، یعنی کسی که در زندگی فقط مرز حرام را مراقبت می کند و در ارتکاب امور مشتبه بین حلال و حرام بی پروا است، بداند که به سادگی گرفتار محرمات می شود و از جایی که فکرش را هم نمی کند نابود می گردد. مثلاً اگر احتمال می دهید با کسی ملاقات می کنید که شما را به غیبت وارد می کند، از قبل خود را آماده کنید و به مجرد آماده شدن زمینه ی گناه، حرف را عوض کنید یا مجلس را ترک نمایید، و یا اگر در محیطی قرار می گیرید که گرفتار نگاه حرام و یا صدای حرام می شوید، از قبل خود را آماده کنید و یا به طور کلی اجتناب نمایید.

البته در روزگار فعلی، به دلیل شرایط خاصی که به وجود آمده، برخی گناهان برای عموم بیشتر مبتلابه است و بهتر است در این ایام بر آنها مراقبه‌ ی بیشتری شود؛ اموری از قبیل عصبانیت و یا بدخلقی در اثر خستگی و یا هرزه‌ گردی چشم و گوش و خصوصاً وقت‌ کشی در گروه‌ ها و سایت‌ هایی که خواندن و دیدن مطالب آن‌ها سودی برای ما ندارد، و یا گناهان دیگری که در این زمان ابتلاء بیشتری برای جوانان ایجاد کرده.

کنترل زبان؛ مراقبه ی عام

در ابتدا اشاره شد که قبل از ورود به اربعین موسوی، با محاسبه ای دقیق مانع اصلی سلوک خود را بیابیم و مراقبه را بر اساس آن قرار دهیم. با این توضیحات، اگر کسی مانع را پیدا کرد که خوشا به حالش، و اگر پیدا نکرد، یک دستور کلی در کتب اخلاقی هست و آن مراقبه بر زبان است؛ چراکه عمده ی گناهان از زبان شروع می شود. در روایت نبوی(ص) است که معاذ بن جبل از حضرتش درباره ی عامل اصلی ورود به بهشت و دوری از آتش سؤال کرد و ایشان با دست اشاره به زبان مبارکشان کردند و فرمودند: «کُفَّ عَلَیکَ هَذا»؛ یعنی زبانت را کنترل کن، و هنگامی که معاذ با تعجب پرسید: «یعنی ما به زبانمان تا به این حد مؤاخذه می شویم؟!» حضرت فرمودند: «هَلْ یَکُبُّ النَّاسَ فِی النَّارِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا حَصَائِدُ أَلْسِنَتِهِم؟»[۴۵]یعنی آیا جز دستاوردهای زبان، امر دیگری هست که مردم را به جهنم وارد کند؟ بنابراین کنترل زبان نقش محوری در مراقبات این ماه دارد.

البته مراد از کنترل زبان سکوت مطلق نیست، بلکه مدیریت آن است. به خصوص در ارتباط با خانواده و همسر و فرزندان، می باید رفتاری صمیمی و گفتگویی شادی بخش داشت و حریم حلال و حرام را در سخن گفتن رعایت نمود.

دم مزن تا بشنوی اسرار حال

از زبان بی زبان که: قم تعال

دم مزن تا بشنوی ز آن دم زنان

آن چه ناید در بیان و در زبان

دم مزن تا بشنوی ز آن آفتاب

آن چه نامد در کتاب و در خطاب[۴۶]

غسل و نماز توبه ی روز یکشنبه

در این ماه، غسل و نماز توبه ی روز یکشنبه که دستور آن در مفاتیح الجنان آمده فراموش نشود. پیغمبر اکرم(ص) می فرمایند: «کسی که این کار را انجام دهد، از عالم ملکوت به او خطاب می شود: عملت را از نو شروع کن که توبه ی تو پذیرفته شد.» و با این غسل تمام گناهان او پاک شده است؛[۴۷] و در ادامه ی روایت دارد که نه تنها گناهان خودش، بلکه خداوند خانواده ی او و پدر و مادرش را نیز می آمرزد. و به همین دلیل است که این عمل در میان اساتید اخلاق به غسل و نماز توبه معروف شد که مناسب است هر کس در آغاز منزلی از منازل سلوک و یا ایام خاص -مثل آغاز ورود به ماه رجب و یا شعبان و ماه رمضان- این نحو توبه را انجام دهد. در اربعین موسوی نیز بهتر است در همه ی یکشنبه های ماه ذی القعده غسل و نماز توبه انجام شود.

دستور بعد که مرحوم سید(ره) جزء اعمال این ماه ذکر فرموده، روزه ی سه روز پنجشنبه ی اول ماه، پنجشنبه ی آخر ماه و چهارشنبه ی وسط ماه است.[۴۸] گویی کسی که این سه روز را در ماه روزه بگیرد، همه ی ماه را روزه گرفته است.
همچنین روزه ی روز «دحو الارض» بسیار فضیلت دارد که یکی از چهار روز ممتاز سال به روزه است و این به برکت استقرار اولین نعمت هدایت الهی -یعنی خانه ی خدا- بر روی زمین در این روز است و روزه ی این روز جزو سیره ی اولیای ما بوده است.

دهه‌ ی اول ذی الحجه

مراقبات دهه ی پایانی اربعین موسوی، باید هم ردیف مراقبات ماه مبارک رمضان باشد. طبق بیانات اولیای الهی(ع)، اگر فضیلت این ایام بالاتر از ماه رمضان نباشد، کمتر نیست؛ چنان که از روایت نبوی(ص) برمی آید که فرمود: «مَا مِنْ‌ أَیَّامٍ‌ أَزْکَى‌ عِنْدَ اللَّهِ‌ تَعَالَى وَ لَا أَعْظَمَ أَجْراً مِنْ خَیْرٍ فِی عَشْرِ الْأَضْحَى‌»؛ یعنی در میان ایام سال، هیچ زمانی برتر از دهه ی اول ذی الحجه نیست، تا به آن جا که  از حضرتش سؤال می شود: حتی از جهاد فی سبیل الله هم بالاتر است؟ و حضرت می فرمایند: بله، مگر برای کسی که در راه خدا شهید شود و از جبهه نزد خانواده اش باز نگردد[۴۹]. از این بیان معلوم می شود که اصل در این ایام تشدید مراقبه است که جهاد اکبر محسوب می شود و از جهاد اصغر بالاتر است، و هر مقدار دقت در مراقبه بیشتر باشد، مقام مجاهد در جهاد اکبر بالاتر است. و البته طی مراقبات ماه رجب اشاره شد که به تناسبی که مراقبه سخت‌ تر می‌ شود، حملات شیطان نیز سخت‌ تر و دقیق‌ تر می‌ گردد. و به همین دلیل است که در ایام اربعین موسوی، باید مراقبه را دقیق کرد، چون حملات شیطان دقیق‌ تر و سخت‌ تر می‌ شود.

دستور دوم در این دهه «ذکر» است. دستور خداوند در قرآن به ذکر در آیه ی «وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فی‌ أَیَّامٍ مَعْلُومات»[۵۰]، به ذکر الهی در این دهه تفسیر شده است. مقام ذکر و مراقبه ی محضر الهی، در میان سایر اعمال، از همه ی امور دینی -حتی جهاد- برتر شمرده شده است.[۵۱]

غمِ زمانه،که هیچ شکران نمى‌ بینم

دواش، جز مىِ چون ارغوان نمى‌ بینم‌

ز آفتاب قدح، ارتفاعِ عیش بگیر

چرا که طالعِ وقت، آن چنان نمى‌ بینم‌[۵۲]

لذا مناسب است که همان دستورات مراقبه ای که در ایام ماه مبارک رمضان ذکر شد، با اندک تفاوتی در این ایام اجرا شود. در ادامه به اختصار به اهمّ آن ها اشاره می شود:

۱- روزه ی نه روز اول ماه ذی الحجه تالی تلو روزه ی ماه مبارک رمضان است،و این دهه در واقع تکمیل سی روز ماه مبارک رمضان است. و دستوراتی که برای این ده روز آمده، تقریبا شبیه دستورات ماه مبارک رمضان است؛ شب قدر آن در تأکید بر دعا و عبادت، با روز عرفه هم سنگ شمرده شده، تا به آن جا که امام صادق(ع) در این باره فرموده اند: «مَنْ لَمْ یُغْفَرْ لَهُ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ، لَمْ یُغْفَرْ لَهُ إِلَى قَابِلٍ إِلَّا أَنْ یَشْهَدَ عَرَفَةَ[۵۳]»؛ کسی که در شب های قدر مشمول رحمت و مغفرت الهی قرار نگرفت، در شرایطی است که تنها ممکن است در روز عرفه مورد مغفرت قرار گیرد. همچنین روز عید فطر در شرافت شبیه روز عید قربان است و اعمال آن دو مانند یکدیگر می باشد؛ حتی دعای وارده در روز عید قربان نیز همان دعای روز عید فطر می باشد. گویی آن عیدی که خداوند در عید فطر به روزه داران وعده نموده، در عید قربان و در نماز این روز، پس از طی اربعین موسوی و روزه داری دهه ی ذی الحجه عنایت می شود.

۲- خداوند اربعین موسوی را به شب هایش توصیف می کند و می فرماید: «وَ إِذْ واعَدْنا مُوسَى‌ أَرْبَعینَ لَیْلَة»[۵۴].  همچنین بر اساس روایات، «وَ لَیالٍ عَشْرٍ» در سوره ی فجر، شب های دهه ی اول ذی الحجه تفسیر شده است. از این جا معلوم می شود که شب های این ایام را باید مانند شب های ماه مبارک به ذکر و احیا سپری کرد. و لذا بهتر است دستورات ذکری وارده در این اربعین، هنگام شب و قبل و یا بعد از نماز شب انجام گیرد.

۳- نماز معروف این دهه که بین نماز مغرب و عشاء خوانده می شود، فراموش نگردد. زیرا اصل در اهتمام به این ایام به واسطه ی تقارن آن با مناسک حج است؛ چنان که ادعیه ی وارده در شب های این ایام ناظر به آن است و کسانی که توفیق زیارت خانه ی خدا را ندارند، با انجام این دستورات با حجاج شریک می شوند.

۴- در این ایام خواندن دعای منقول از امام صادق(ع) بعد از نماز صبح و غروب بسیار سفارش شده که کیفیت آن در مفاتیح آمده است.

۵- اذکار روزانه ی این دو ماه (رمضان و ذی الحجه) شبیه به یکدیگر است و دارای مضامین توحیدی بلندی است. ثواب این اذکار به حدی است که شاید قابل بیان نباشد و در کتب مبسوط تر مانند بحار الانوار و اقبال الاعمال به گوشه ای از آن اشاره شده.

۶- تسبیحات و تهلیلاتی را که مرحوم محدث قمی در مفاتیح نقل کرده اند بسیار مورد توجه مرحوم آیت الحق مولی حسین قلی همدانی(ره) و شاگردان مکتب تربیتی ایشان بود و مرحوم سید در اقبال و جمال السالکین در مراقبات با تفصیل و تعظیم از آن ها یاد می کنند. لذا سعی نمایید تا به هر مقدار که می توانید بر آن ها اهتمام داشته باشید که همگی مشیر به توحید خالص در فرهنگ اهل بیت(ع) است.

۷- دو روز بسیار برجسته در میان این ایام قرار دارد که ارزش روزها و شب های آن تالی تلو روزها و شب های قدر در ماه مبارک است و آن «روز عرفه» و دیگر «عید سعید قربان» است. اعمال این ایام به تفصیل در اقبال‌ الاعمال و در حدّ کمتر در مفاتیح ذکر شده. حضرت استاد(ره) در این باره به مفاتیح اکتفا می کردند، ولی کسانی که تفصیل آن را می خواهند، می توانند به اقبال و یا کتب مبسوط دیگر مانند بحار الانوار مراجعه کنند.

مراقبات روز عرفه

در طیّ مباحث قبل اشاره شد که روز عرفه در میان ایام سال همانند شب های قدر در میان شب های سال است. لذا اگر اولیای الهی یک سال انتظار شب های قدر را می کشیدند و از ماه رجب تهیه ی استعداد برای درک شب قدر می نمودند، از ابتدای اربعین موسوی نیز همه ی اهتمامشان برای درک لقای الهی و معرفت به توحید در روز عرفه بود. علاوه بر این، در روایات شب قدر اشاره شد که همه‌ ی اهتمام سالک می‌ باید درخواست مغفرت الهی باشد و در عین حال اگر کسی به هر دلیل در شب‌ های قدر مشمول مغفرت الهی واقع نشد، امید به روز عرفه داشته باشد. بنابراین، اگر عدم مغفرت الهی به معنای نابودی و هلاکت ابدی عبد است، روز عرفه آخرین سنگر برای توبه‌ ی بندگان خداوند محسوب می‌ شود و به همین دلیل است که مرحوم سید(ره) دعای سوزناکی را برای آخرین لحظات عصر عرفه نقل می‌ کند؛ به این مضمون که: «اللَّهُمَّ لَا تَحْرِمْنِی خَیْرَ مَا عِنْدَکَ لِشَرِّ مَا عِنْدِی، فَإِنْ‌ أَنْتَ‌ لَمْ‌ تَرْحَمْنِی‌ بِتَعَبِی‌ وَ نَصَبِی فَلَا تَحْرِمْنِی أَجْرَ الْمُصَابِ عَلَى مُصِیبَتِه‌.»[۵۵] یعنی بار الها، اگر در این آخرین مرحله از فرصت قبولی توبه، من به دلیل شقاوت و افسردگی‌ ام از قافله‌ ی سالکان عقب افتاده‌ ام و توفیق مغفرت برایم حاصل نشده، پس مصیبت‌ زده‌ ای هستم که از تو مسألت دارم مرا از اجر مصیبت‌ دیدگان محروم نگردان. و لذا هر مقدار که عصر عرفه نزدیک‌تر می‌ شد، اهل معنا ابتهال بیشتری به درگاه الهی می‌ کردند که مبادا نام آنان در طومار مغفورین در روز عرفه ثبت نشود.

حال برای درک هرچه بهتر این روز ارجمند، به اختصار به اهمّ مراقبات آن اشاره می شود:

۱- هرچند روزه ی روز عرفه مانند نه روز دیگر اول این ماه توصیه شده، ولی این در صورتی است که اولا مانع نشاط و حال خوش هنگام دعا نباشد و ثانیا در اول ماه اختلاف نباشد و شبهه ی تلاقی روز عرفه با عید قربان وجود نداشته باشد، که در این دو صورت روزه ی این روز توصیه نشده.

۲- همان طور که در دستورات ماه رمضان هم ذکر شد، بهتر است که از اول اربعین موسوی و به خصوص در روز عرفه، توسّل به ساحت مقدس امام عصر(عج) داشته باشیم و با نثار هدیه به پیشگاه ایشان، درخواست عنایت خاص حضرتش را در این ایام بنماییم. خصوصاً اعمال و معرفت خود را به محضر ایشان عرضه کنیم تا نواقص آن را به فضل و کرمشان اصلاح و تکمیل فرمایند.

۳- غسل و زیارت سید الشهداء(ع) از اهم اعمال این روز است؛ با تفصیلی که در کتب ادعیه آمده.

۴- روز عرفه در بین ایام سال به روز دعا و نیایش به درگاه پروردگار معروف است؛ تا به آن جا که در تزاحم میان روزه ی این روز -با همه ی اهتمامی که به آن شده- با دعا، دومی مقدم است. لذا باید همه ی تلاش ها در جهت اقامه ی دعا در این روز باشد و توصیه ی حقیر آنست که هرچند روز عرفه تعطیل رسمی نیست، ولی اهتمامتان این باشد که از صبح خود را خسته نکنید و بعد از ظهر را تعطیل نمایید و با فراغ بال به دعا و نیایش بپردازید.

۵- مرحوم سید در اقبال بحث نسبتاً مبسوطی پیرامون چگونگی خواندن دعای عرفه و محل آن بیان فرموده و این که آیا خواندن دعا در جمع بهتر است و یا انفرادی؛ ماحصل بحث آنست که: در جمع -خصوصاً اگر بیش از چهل نفر باشند- دعا به اجابت نزدیک تر است و لذا بهتر است دعا در جمع خوانده شود، اما اگر شرایط انسان به گونه ای است که در جمع دچار حواس پرتی می شود و یا در جمع به امور حاشیه ای بیش از خود دعا پرداخته می شود، بهتر است در تنهایی دعا را بخواند و مکانی را انتخاب کند که او را به یاد مرگ و تنهایی در برزخ و قیامت بیندازد، لذا رفتن به بیابان و یا قبرستان و یا اماکن مخروبه ای که مورد توجه نیست، در این باب مناسب است. خلاصه این که بهتر است در این روز و هنگام دعا، انسان هر کجا که هست خود را فارغ برای خداوند قرار دهد و عوامل مزاحم را به حداقل برساند.

۶- مرحوم راوندی(ره) در دعوات خود و نیز مرحوم سید بن طاووس(ره) در فلاح السائل به طور نسبتاً مبسوط پیرامون آداب دعا مطالبی را فرموده اند که توصیه می شود جهت اطلاع به این منابع مراجعه شود. اما از اهمّ مطالبی که در آداب دعا توصیه شده، اول از همه توسّل به اهل بیت(ع) و درود و سلام به ساحت مقدس آن هاست و لذا در این ایام اگر بتوان در مشاهد مشرّفه حضور یافت بهتر است. مناسب است که از اول ذی القعده توسل خاصی به محضر یکی از حضرات معصومین(ع) داشته باشیم.

۷- هرچند برای روز عرفه غسل خاص توصیه شده، ولی مرحوم سید در اقبال توصیه می کنند که با همان غسل، نیت غسل زیارت سید الشهداء(ع) و امام عصر(عج) و نیز غسل توبه و همه ی اغسالی را که در گذشته از او فوت شده را بنماید تا با دلی پاک و روحی شاداب به ضیافت عرفه وارد شود.

۸- در میان ادعیه ی این روز، دعای عرفه ی سید الشهداء(ع) با آن مضامین بلند، جایگاهی خاص دارد، ولی در کتب مبسوط ادعیه، دعاهای فراوان دیگری نیز برای این روز ذکر شده. مرحوم علامه ی مجلسی(ره) در زاد المعاد و سید بن طاوس(ره) در اقبال، بخش عظیمی از کتاب را به دعاهای مأثور در این روز اختصاص داده اند، لذا توصیه می شود کسانی که در جمع دعا می خوانند، تبعیت از جمع نمایند، ولی کسانی که دعای در انفراد را انتخاب کرده اند، از سایر ادعیه، به خصوص دعای امام سجاد(ع) در صحیفه ی سجادیه و امام صادق(ع) دراقبال و ادعیه ی وارده از سایر ائمه(ع) غفلت نکنند.

۹- ازآن جا که عمل امّ‌ داوود و دعای خاصّ آن در اجابت دعا بسیار مؤثر است، لذا مرحوم محدث قمی(ره) در وقایع الایام خود این عمل را نیز در روز عرفه توصیه می نماید.

۱۰- دعای عرفه ی سیدالشهداء(ع) قسمتی در پایان دارد که در اقبال الاعمال و بحار الانوار ذکر شده، اما در سایر نصوص روایی یا ذکر نشده و یا به عنوان بیان مصنّف آمده است. از همین رو، برخی تردید در مأثور بودن آن از جانب سید الشهداء(ع) کرده اند. ولی استاد(ره) به نقل از مرحوم علامه ی طباطبایی(ره) می فرمودند که احتمال صدور آن از جانب امام(ع) زیاد است، زیرا کسانی که با کتب عرفان نظری و نوشته های مشاهیر اخلاق و عرفان آشنا باشند، به خوبی می دانند که چنین نوشتاری با چنین ادبیات و مضامین عالی از آن ها سراغ نداریم و چنین بیانات عالی در عین ایجاز، مناسب مقام عصمت است و با توجه به قدمت دعا و سیر تکامل مباحث عرفانی و عقلی در باب توحید، چنین مضامینی با بیان هیچ عالم و عارفی مناسبت ندارد. استاد(ره) در عین حال می فرمود: چون روز عرفه روز دعا و خصوصاً مناجات های توحیدی است، مناسب است به قصد رجاء این بخش نیز خوانده شود و مگر نه این است که توصیه شده در روز عرفه از زبان خودمان آنچه می خواهیم از درگاه پروردگار طلب نماییم؟ پس چه مانعی دارد که حداقل این مطالب بلند توحیدی را به عنوان دعاهایی که داعی از زبان خود با پروردگار سخن می گوید بخواند و از برکات مضامین بلند آن غفلت نکند. و در نظر داشته باشیم که عمده ی دعاهای وارده در روز عرفه در معارف خاصّ توحیدی است و داعی باید از خداوند طلب معرفت بیشتر در توحید و ولایت بنماید. همچنین توجه شود که مقام هرکس در این روز به اندازه ی معرفت او به توحید است و مضمون این بخش از دعای عرفه حاوی عالی ترین و بلندترین معارف توحید خواص است و خسران بزرگی است که این همه برکات را به صرف یک احتمال از دست بدهیم، که متأسفانه در این روزگار شاهد آن هستیم.

شب عید قربان

شب عید قربان در فضیلت مانند شب عید فطر است و شبِ گرفتن جوائز مراقبات در اربعین موسوی است. و همانطور که موسی(ع) در چنین شبی به لقای الهی نائل شد، سالک باید از محبوب انتظار جوائز داشته باشد، و لذا مستحب است که این شب را به دعا و مناجات و احیاء سپری نماید. مرحوم سید(ره) در اقبال بیان زیبایی در این رابطه دارد؛ به این ترتیب که اگر در این شب کسی بتواند احیاء بدارد فبها، و اگر خواب بر او غلبه کرد، با نیت تقرب و به قصد کسب رضای الهی و تحصیل نشاط برای عبادت بیشتر به بستر برود که خواب چنین فردی عبادت الهی است و ثواب احیای شب را دارد.

روز عید قربان

این روز از اهم اعیاد بزرگ دینی و روز قربانی کردن نفس اماره در برابر مولی و خروج کامل از همه‌ ی انانیّت‌ ها است. و چنانکه حضرت ابراهیم(ع) بعد از ابتلاء قربانی حضرت اسماعیل(ع) که نماد کامل اسلام و تسلیم محض در درگاه الهی بود، مفتخر به مقام امامت شد، سالک نیز می‌ باید در این روز مانند روز عید فطر، انتظار مزد یک اربعین مجاهده با نفس اماره و قربانی کردن آن را از پروردگار درخواست نماید. از همین روست که اغلب اعمال آن شباهت زیادی به روز عید فطر دارد.

مطلب پایانی اشاره به نکته‌ ی ظریفی است که مرحوم سید در اقبال بیان می‌ کند؛ به این مضمون که:

عید قربان از اعظم اعیاد الهی است و به دنبال اربعین موسوی و روز عرفه، هنگام گرفتن عیدی از مولای محبوب است. اما اگر علی‌رغم باز بودن همه‌ ی درهای رحمت پروردگار، شخصی نتوانست مشمول رحمت خاص مولی قرار بگیرد و از درگاهش عیدی بستاند، باید بر این بدبختی خود به سوگ بنشیند، اما باز هم نباید مأیوس از رحمت خداوند باشد. او باید بنگرد که روز عید مصادف با چه روز هفته است و متوسل به صاحب آن روز از ائمه‌ ی اطهار(ع) شود و با عملی و تعهدی بر ترک یک رذیله، هدیه‌ ای به پیشگاه آن بزرگواران ببرد و ایشان را در نزد پروردگار شفیع خود قرار دهد، شاید گشایشی برایش حاصل شود؛ که در طول تاریخ، هرگاه که گرهی در کار هریک از انبیاء و اولیاء(ع) پیش می‌ آمد، متوسل به وجود مبارک یکی از ائمه‌ ی اطهار(ع) می‌ شدند. و در این میان، توسل به ساحت مقدس صدیقه‌ ی طاهره(س)، لطافت خاصی دارد و در حقیقت، توسل به همه‌ ی حضرات معصومین(ع) است؛ چنانکه در حدیث منسوب به امام عسکری(ع) آمده که فرمود: «نَحْنُ حُجَجُ اللّهِ عَلَى خَلْقِهِ وَ جَدَّتُنا فاطِمَةُ حُجَّةُ اللّهِ عَلَیْنا.»[۵۶]

روى بنما و وجود خودم از یاد ببر

خرمن سوختگان را همه گو باد ببر

ما که دادیم دل و دیده به طوفان بلا

گو بیا سیل غم و خانه ز بنیاد ببر

زلف چون عنبر خامش که ببوید هیهات

اى دل خام طمع این سخن از یاد ببر

سینه گو شعله آتشکده پارس بکُش

دیده گو آب رخ دجله بغداد ببر

سعى ناکرده در این راه به جایى نرسى

مزد اگر مى طلبى طاعت استاد ببر

دوش مى گفت به مژگان درازت بکشم

یا رب از خاطرش اندیشه بیداد ببر

روز مرگم نفسى وعده دیدار بده

وآنگهم تا به لحد فارغ و آزاد ببر

دولت پیر مغان باد که باقى سهل است

دیگرى گو برو و نام من از یاد ببر

بعد از این چهره زرد من وخاک در دوست

باده پیش آور و این جان غم آباد ببر

حافظ اندیشه کن از نازکى خاطر یار

برو از درگهش این ناله و فریاد ببر[۵۷]

پی نوشت:

[۳۲] – یکی از شاگردان مرحوم حداد نقل می‌کند که: «روزی صحبت از استقامت و پایداری به میان آمد که لازمه سلوک است و این شعر که از آیت الله انصاری همدانی است نقل گردید که میفرمود:
رنج راحت دان چو شد مطلب بزرگ             گرد گله توتیای چشم گرگ

آقای حداد خیلی از این شعر خوششان آمد و گفتند که آن را برایشان بنویسم.» (دلشده، ص۴۴).

[۳۳] – روح مجرد، ص۱۸۳.

[۳۴]- مائده، ۱۰۵.

[۳۵] – شیدا،  ص۸۲. دیوان حافظ، غزل ۱۴۴.
[۳۶] – دیوان عطار، غزل ۱۶.

[۳۷] -دیوان حافظ، غزل ۱۴۴.

[۳۸]- «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ(ع)‌: أَمَرَنَا رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَنْ نَلْقَى‌ أَهْلَ‌ الْمَعَاصِی‌ بِوُجُوهٍ مُکْفَهِرَّةٍ.» (الکافی،  ج۵، ص۹۵: باب الأمر بالمعروف و النهی عن المنکر)

[۳۹]- «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(ص):‌ أَرْبَعٌ یُمِتْنَ‌ الْقَلْبَ:‌ الذَّنْبُ عَلَى الذَّنْبِ… وَ مُجَالَسَةُ الْمَوْتَى. فَقِیلَ لَهُ: یَا رَسُولَ اللَّه(ص) وَ مَا الْمَوْتَى؟ قَالَ: کُلُّ غَنِیٍّ مُتْرَفٍ.» (الخصال، ج۱، ص۸۲۲).
[۴۰] – در محضر علامه‌ی طباطبایی(ره)، ص۳۶۵.

[۴۱]- در این مورد ر.ک. به کتب «آداب الصلوة» و یا «سر الصلوة» امام امت(ره).[۴۲]- فرقان، ۷۲.

[۴۳]- مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، ص۳۲۷: الباب التاسع فی ذکر المواعظ.
[۴۴] – هدایة الأمة إلى أحکام الأئمة علیهم السلام، ج۸، ص۷۲.

[۴۵]- وسائل الشیعة، ج‌۱۲، ص۲۸۱.
[۴۶] – مثنوی معنوی، دفتر سوم، بخش ۴۹.
[۴۷] – کیفیت این غسل و نماز در مفاتیح الجنان، ذیل اعمال ماه ذی‌القعده آمده است. اما نظر به اهمیت مطلب، در اینجا کیفیت آن را ذکر می‌کنیم:

غسل به‌جا آورد و وضو بگیرد و چهار رکعت نماز بخواند، در هر رکعت سوره «حمد» را یک مرتبه و سوره «توحید» را سه مرتبه و سوره «فلق» را یک مرتبه و سوره «ناس» را یک مرتبه بخواند و پس از نماز هفتاد مرتبه اسغفار کند، و استغفار را با: «لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إِلّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ» ختم نماید، سپس بگوید: «یَا عَزِیزُ یَا غَفَّارُ، اغْفِرْ لِی ذُنُوبِی وَ ذُنُوبَ جَمِیعِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِنَاتِ، فَإِنَّهُ لا یَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلّا أَنْتَ.»
[۴۸]- امام امت(ره) در کتاب اربعین می فرمایند که مراد از چهارشنبه ی وسط ماه، چهارشنبه ی بعد از دهم ماه است.
[۴۹]- «قَالَ(ص): مَا مِنْ أَیَّامٍ الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا أَحَبُّ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ أَیَّامِ الْعَشْرِ -یَعْنِی عَشْرَ ذِی الْحِجَّةِ- قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ(ص) وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ؟ قَالَ(ص): وَ لَا الْجِهَادُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ، إِلَّا رَجُلٌ خَرَجَ بِنَفْسِهِ وَ مَالِهِ فَلَمْ یَرْجِعْ بِشَیْ‌ءٍ مِنْ ذَلِکَ.» (وسائل الشیعة، ج‌۱۴، ص۲۷۳).
[۵۰]- حج، ۲۸.
[۵۱]- قالَ رَسولُ اللهِ(ص): «أَ لَا أُخْبِرُکُمْ بِخَیْرِ أَعْمَالِکُمْ و َ أَرْفَعِهَا فِی دَرَجَاتِکُم‌ وَ أَزْکَاهَا عِنْدَ مَلِیکِکُم‌ ْ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنَ الدِّینَارِ وَ الدِّرْهَم‌ وَ خَیْرٍ لَکُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّکُمْ وَ تَقْتُلُونَهُمْ وَ یَقْتُلُونَکُم‌؟ قَالُوا بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ(ص). قَالَ(ص): ذِکْرُ اللَّهِ کَثِیراً.» (تفسیر نور الثقلین، ج‌۴، ص۲۸۵).
[۵۲]- دیوان حافظ، غزل ۳۵۸.
[۵۳]- الکافی، ج‌۴، ص۶۶.
[۵۴]- بقره، ۵۱.
[۵۵]- إقبال الأعمال، ج‌۱، ص۴۲۱.
[۵۶] – عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار؛ الأقوال مستدرک سیدة النساء(س) إلى الإمام الجواد(ع)، ج۱۱، ص۱۰۳۰، به نقل از ر اطیب البیان.
[۵۷] – دیوان حافظ، غزل ۲۵۰.