برای هنرمند آزادی ضرورتی حیاتی است
گفت‌وگویی با جمشید مشایخی سرپرست اداره برنامه‌های تئاتر در سال ۱۳۵۸ را می‌خوانیم.
برگرفته از روزنامه «کیهان» - ۳۱ تیر ۱۳۵۸
در حالیکه پس از پیروزی انقلاب از یک رکود نسبتا طولانی هنری بیرون آمده‌ایم، فعالیت اداره برنامه‌های تئاتر نیز برخلاف گذشته شدت یافته است، علت این پرکاری چیست؟
علت آن یک مقدار به خاطر عدم وجود سانسور در این اداره است. برخلاف گذشته، دیگر در این اداره سانسوری حاکم نیست. این را هم بگویم تا سوءتعبیر نشود که در سابق سانسور از طرف رئیس اداره اعمال نمی‌شد، بلکه به طور مستقیم نمایندگان شهربانی و وزارت اطلاعات دست به این کار می‌زدند و به این طریق نتیجه زحمات بسیاری از نویسندگان و کارگردانان را در محاق توقیف می‌انداختند، ولی حالا که دیگر به شیوه تحمیلی گذشته عمل نمی‌شود، تمامی هنرمندان میدان عملی برای عرضه کارهای خود پیدا کرده‌اند.
یعنی از این پس دیگر، آثار هیچ نویسنده‌ای، ممنوع‌الاجرا نخواهد بود؟
خبر، به‌هیچ‌وجه. برای مثال نیز می‌توانم بگویم که در حال حاضر نمایشنامه‌هایی از غلامحسین ساعدی که آثارش در سال‌های گذشته ممنوع‌الاجرا بود، توسط یکی دو تن از کارگردانان ما برای صحنه آماده می‌شود. البته متاسفانه هنوز هم در بعضی از شهرستان‌ها حرکت‌هایی در جهت اعمال سانسور توسط گروه‌هایی دیده می‌شود که علت آن عدم آگاهی بعضی از افراد به ارزش‌های کیفی هنر تئاتر است. متاسفانه بعضی‌ها هنوز فکر می‌کنند که تئاتر نوعی سرگرمی و شو است. به این دلیل زمانی که از تئاتر نامی به میان آورده می‌شود، زود جبهه می‌گیرند. به عقیده من باید به این افراد آگاهی داد و به آن‌ها ثابت نمود که تئاتر نوعی علم است، گستره‌ای از سیاست است و در غایت یک حرکت انقلابی و عمل انسانی است، چون هنر تئاتر در مجموع با هستی و شعور انسان سروکار دارد.
علاوه بر سانسور، عوامل دیگری در زمان رژیم گذشته وجود داشت که منجر به رکود هنر تئاتر در ایران شد؟
اصولا در رژیم گذشته، دولت‌ها و دست‌اندرکاران با تئاتر میانه خوبی نداشتند. دلیلش هم روشن است، چون تئاتر در هر جامعه‌ای به جوهر حقیقت می‌پردازد و مسائلی را مطرح می‌کند که در هر صورت به نفع هیات حاکمه غاصب و فاسد نیست. آن‌ها ظرفیت پذیرش هیچگونه انتقادی را که در جهت سازندگی جامعه و به نفع توده محروم است ندارند. رژیم گذشته نیز که با تمامی اعوان و انصارش دارای چنین خصوصیتی بود، از بیدار شدن مردم واهمه‌ای فراوان داشت. به همین دلیل به هر نحوی که بود سعی می‌کرد با اعمال سانسور در نهادهای آگاهی‌دهنده، از رخنه واقعیت‌ها به میان مردم جلوگیری نماید. در این رهگذر کسانی هم که از واقعیت‌ها سخن به میان می‌آوردند، یا سروکارشان با ساواک بود و دژخیمان رژیم و یا ساده‌ترین مجازاتشان این بود که نتیجه کارشان را سانسور می‌کردند و اجازه عرضه آن را به مردم نمی‌دادند. به این ترتیب نیز در میان نویسندگان نوعی وازدگی و دلسردی به وجود می‌آمد که باعث می‌شد کمتر به خلق آثار خوب و ماندنی دست بزنند. بالطبع این کمبود در رکود تئاتر بسیار موثر می‌افتاد که امیدوارم در آینده دیگر با چنین مشکلاتی درگیر نباشیم.
به عنوان یک پیشکسوت و سرپرست اداره برنامه‌های تئاتر برای جبران این رکود چه راه‌حلی را پیشنهاد می‌کنید تا جهشی در روند اعتلایی تئاتر کشورمان به وجود آورد؟
متاسفانه ما محکوم هستیم که در روند عادی خود حرکت نماییم. چون با هیچ قانون و چهارچوبی نمی‌توان به اعتلای هنر رسید. تجربه تلخ سالیان گذشته ثابت کرده است که برای هنرمند، «آزادی» ضرورتی حیاتی است. اگر ما بیاییم برای هنر قانون و قالب پیش ساخته‌ای - حتی در جهت یافتن راه‌حل‌ها - تعیین نماییم، باز نوعی عوامل ترمزکننده در پیش پای هنرمند قرار داده‌ایم که سانسور نیز در بطن آن جای می‌گیرد. بنابراین با همین حرکت و روشن باید به راه خود ادامه دهیم و ضمن ارائه نمایشنامه‌هایی از نویسندگان مشهور جهان (در جهت شناساندن تئاتر کشورهای مختلف به مردم) سعی کنیم فضا و شرایط مناسبی برای خلق نمایشنامه‌های ایرانی به وجود آوریم. این را هم بگویم که من برخلاف بعضی از همکارانم معتقدم که در کشورمان به اندازه کافی نمایشنامه‌نویس داریم و در گذشته نیز داشتیم. منتهی چنانکه گفتم شرایط طوری نبود که بتوانند به خلق آثار خوب و ماندنی دست بزنند.
با توجه به تحولاتی که انقلاب ایران در تمامی نهادهای اجتماعی به وجود آورده است، نمود آن در تئاتر و برنامه ریزی‌های اداره تئاتر چگونه خواهد بود؟
مسلما تحولات اخیر تاثیر مثبتی در پیشرفت تئاتر به جای خواهد گذاشت و من امیدواری زیادی به آن دارم. چنانکه به عنوان یکی از ثمرات آن می‌توان از تشکیل سندیکای هنرمندان تئاتر نام برد که ایجاد آن از سال‌های پیش آرزوی قلبی یکایک ما بود، ولی هیچ وقت به دلیل مخالفت‌ها و کارشکنی‌هایی که از طرف عوامل رژیم گذشته صورت می‌گرفت، موفق به تشکیل آن نمی‌شدیم. حال که این سندیکا تشکیل شده است، احساس می‌شود که اتحاد و صمیمیت بین هنرمندان تئاتر روز‌به‌روز فزونی می‌باید و شرایط کار سهل‌تر می‌شود. در عین حال قرار است از طرف این سندیکا طرح‌هایی برای برنامه‌ها در سطح کشور اعلام شود که مسلما سازنده خواهد بود. در اداره ما نیز طرح‌هایی از طرف شورای منتخب هنرمندان در حال تدوین است که پس از آماده شدن اعلام خواهد شد، ولی آنچه مسلم است این است که در آینده با تصویب و تائید شورا نه تنها هیچ محدودیتی برای فعالیت هنرمندان اداره ایجاد نخواهد شد، حتی سعی خواهیم کرد که برای گروه‌های آزاد و دانشجویی نیز تسهیلات بیشتری در حد امکانات خود فراهم کنیم.
گویا در نظر دارید از کادر هنری اداره تئاتر به تدریج کم کنید. همین‌طور است ؟
نه تنها چنین چیزی حقیقت ندارد حتی در آینده مجبوریم نیروهای تازه نفسی را نیز به کار گیریم. یعنی در واقع مجبور به این کار هستیم، چرا که ما در حال حاضر دو دانشکده تئاتر داریم که همه ساله تعداد زیادی هنرپیشه، کارگردان، درام‌نویس، طراح و... از آن‌ها فارغ‌التحصیل می‌شوند. ما مجبوریم تعدادی از آن‌ها را جذب کنیم. از طرف دیگر من معتقدم در آینده بهتر است اداره تئاتر را به یک مرکز مادر فعالیت‌های تئاتری تبدیل کنیم و نوعی سانترالیزم تئاتر به وجود آوریم. البته نه به منظور رسیدگی و نظارت بر کار گروه‌های دیگر، بلکه صرفا برای تسریع و تسهیل امور آن‌ها.
با این حال شایع است که اداره تئاتر اخیرا دو تن از قدیمی‌ترین هنرمندان خود را خانه‌نشین کرده است...!
اشتباه به عرضتان رسانده‌اند. این دو تن (عزت‌الله انتظامی و فخری خوروش) به خاطر تکمیل شدن سابقه خدمتشان، یعنی سی سال، طبق قوانین اداری و دولتی بازنشسته شده‌اند. البته آن‌ها از فعالیت هنری بازنشسته نمی‌شوند و در آینده نیز همکاری نزدیک با ما خواهند داشت.
در سال‌های گذشته جشنواره‌ای تحت عنوان تئاتر شهرستان‌ها توسط اداره تئاتر برگزار می‌شد. آیا این جشنواره در آینده نیز ادامه خواهد داشت؟
متاسفانه از بس که عنوان جشنواره در سال‌های گذشته به بیراهه کشیده شد، ما هم مجبوریم شدیم برگزاری این جشنواره را منتفی سازیم، ولی اگر منصف باشیم باید اعتراف کنیم که جشنواره تئاتر شهرستان بر خلاف جشنواره‌های دیگر جنبه فرمالیستی نداشت و واقعا در میان گروه‌های شهرستانی حرکت و جنبش چشمگیری را به وجود آورده بود. ما در این جشنواره شاهد نمایشنامه‌های نظیر «رامرودی‌ها» از گروه تئاتر مشهد بودیم که کار بسیار باارزشی بود. به هر حال حاضر با اینکه امکان ادامه این جشنواره وجود ندارد، ولی امیدواریم بتوانیم برای بهبود وضع تئاتر، این جشنواره را با شکل و محتوای سازنده‌تری مجددا برگزار نماییم.
24
