داستان تنها قائم مقام؛ چرا منتظری دو ماه مانده به رهبر شدن از قدرت کنار رفت؟

مریم محمدپور- بر اساس قانون اساسی "در زمان غیبت حضرت ولی عصر ولایت امر بر عهده رهبر است و مجلس خبرگان مسئول انتخاب رهبر است". در قانون اساسی اولیه شرط رهبری بر این بود که " ولایت امر و امامت امت بر عهده فقیه عادل و با تقوی، آگاه به زمان، شجاع، مدیر و مدبر است، که اکثریت مردم او را به رهبری شناخته و پذیرفته باشند..." اما در سال 68 با به روزرسانی قانون اساسی بخش " اکثریت مردم او را به رهبری شناخته و پذیرفته باشند" حذف شد.

چرا قائم مقام رهبری شکل گرفت؟

قائم‌مقام رهبر اگرچه در قانون اساسی نیامده‌بود ولی آیت الله منتظری تنها فردی است که به این عنوان در جمهوری اسلامی ایران رسیده و نزدیک به چهار سال این جایگاه را داشته است. تیرماه سال 64 مجلس خبرگان مصوبه ای دارد مبنی بر اینکه در زمان حیات هر رهبر درباره رهبر آینده تصمیم گیری شود که پس از فوت رهبر، خلایی پیش نیاید. چند روز پس از این مصوبه 50 عضو مجلس خبرگان طرحی برای رهبریت آیت الله منتظری به جلسه ارائه می دهند. اکبر هاشمی رفسنجانی که نایب رئیس مجلس خبرگان بود ماجرا را اینگونه روایت کرده: " رهبریت آقای منتظری در دستور بود و کسی جرات مخالفت صریح را نداشت یا مخالف صریح نبود. عده ای به عنوان اینکه اقدام باعجله است و باعث اتهام و حرف مخالفان می شود، می گفتند به عنوان تحقیق درباره افراد مورد احتمال، به تاخیر بیندازیم.... بیشتر آقای خامنه ای اصرار بر اتمام کار می کردند."
در آن جلسه موضوع بسته نمی شود و مرحوم آیت الله مشکینی، رئیس وقت مجلس خبرگان پیشنهاد می دهد که "دو یا سه ماه آینده جلسه ای برگزار شود و پنج نفر به عنوان تحقیق معین شوند".

رهبر آینده و افشای آن

موضوع در 18 آبان همان سال دوباره در دستور کار مجلس خبرگان قرار می گیرد. هاشمی در خاطرات خود ماجرا را اینگونه روایت کرده است: «ساعت هفت و نیم، جلسه هیئت رئیسِ مجلس خبرگان تشکیل شد. سپس به تالار رفتیم. جلسه رسمی ساعت هشت و نیم تشکیل شد. آقای مشکینی مختصری صحبت کردند و سپس نامه آقای منتظری را خواندند که با تشکر از خبرگان خواسته بودند که از انتخاب ایشان به عنوان جانشین امام در زمان حیات امام منصرف شویم. بحث‌‏ها شروع شد. احمدآقا اطلاع داد که امام به آقای محمدی [گیلانی] گفته‌‏اند موضوع پیام را پیگیری نکنند. هم در جلسه صبح و هم در جلسه عصر در این باره بحث کردیم و در تنفس‌‏ها به مشورت پرداختیم و سرانجام بعداز نماز مغرب با بیش از دوسوم حضار تصویب شد که آیت‌‏الله منتظری، مصداق صدر اصل 107 قانون اساسی هستند؛ یعنی از طرف مردم به مرجعیت و رهبری برای بعد از امام پذیرفته شده‌‏اند.»

بنا بوده ماجرا علنی نشوند اما این خبر روز دوم آذرماه ۱۳۶۴ به نقل از باریک‌بین عضو خبرگان و امام‌جمعه قزوین، در صفحه نخست روزنامه کیهان نقش بست: «مجلس خبرگان آیت‌الله‌العظمی منتظری را به‌عنوان رهبر آینده برگزید».

آیت‌الله سیدجعفر کریمی از نمایندگان دوره اول مجلس خبرگان رهبری و دوستان آیت‌الله منتظری به شمار می‌رود. او با این همه، از مخالفان برگزیدن منتظری به قائم‌مقامی رهبری بود و آن را در مجلس خبرگان نیز بیان کرد. وی بعد‌ها در خاطرات خویش نوشت: «از آنجا که این تصمیم در جلسه غیرعلنی خبرگان اتخاذ شد، قرار بود فعلاً رسانه‌ای نشود تا سر فرصت شیوه درستی برای اعلام آن پیش‌بینی شود، ولی امام جمعه وقت قزوین این خبر را رسانه‌ای کرد!»

تغییر جایگاه "رهبر آینده" به "قائم مقام رهبری"

افشای تصمیم خبرگان و حوادث متعاقب آن، ماهیت این تصمیم را از یک «آینده‌نگری درون سازمانی» عملاً به یک «نهادسازی جدید» در ساختار جمهوری اسلامی تغییر داد. اندک اندک بیت آیت‌الله منتظری، اطرافیان ایشان و برخی رسانه‌ها، عنوان «قائم‌مقام رهبری» را برای او به کار بردند و در عمل جایگاهی در ذیل امام و صدر سایر ارگان‌های کشور برای آیت‌الله منتظری ایجاد شد. شعارهایی نظیر «قائم‌مقام رهبری، آیت حق منتظری» نیز اندک‌اندک فراگیر شد و به تثبیت این جایگاه کمک کرد.

چرا منتظری قائم مقام شد؟

میزان مقبولیت و محوریت منتظری در مبارزه و انقلاب تا آنجا بود که امام در زمان تبعید، او را به عنوان نماینده تام‌الاختیار خویش در ایران منصوب کرده بود و در نامه‌ای از وی خواست که بر جریانات بیت او در قم اشراف داشته باشد؛ و درباره او با تعابیری همچون «فقیه عالیقدر»، «مجاهد بزرگوار»، «حاصل عمر من»، «ذخیره انقلاب» و «برج بلند اسلام» یاد می‌کرد و حیثیت او را «واجب المراعات» دانسته و پس از پیروزی انقلاب بسیاری از مسائل فقهی و سیاسی مربوط به قوه قضائیه و وزارتخانه‌ها را به او ارجاع می‌داد.

زندگی سیاسی مرد همیشه در تبعید

منتظری از شاگردان سید حسین بروجردی و امام خمینی و نماینده تام‌الاختیار وی در ایران بود. او به دلیل مخالفت با حکومت پهلوی سال‌ها در زندان یا تبعید به سر برد و از شهری به شهر دیگر تبعید شد. منتظری در زندان اوین نیز نماز جمعه را اقامه کرد و بسیاری از زندانیان سیاسی مسلمان از جمله آقایان طالقانی، مهدی کروبی، مهدوی کنی، هاشمی رفسنجانی، لاهوتی و دیگران در نماز جمعه حاضر می‌شدند.

این مبارز نجف آبادی که پدری کشاورز داشت، پس از پیروزی انقلاب به ریاست مجلس خبرگان قانون اساسی رسید و در گنجانده شدن اصل ولایت فقیه در قانون اساسی ایران نقش مهمی داشت.

واکنش امام؛ نباید عجله کرد

اما آیا امام با انتخاب منتظری به عنوان رهبر بعدی موافق بود؟ در افکار عمومی منتظری به عنوان جانشین امام شناخته می شد و تصور عمومی این بود که نظر امام هم همین است. خلخالی در این باره گفته بود: «حضرت امام روزی نیست، هفته‌ای نیست، ماهی نیست که مسائل و مشکلات مملکتی را به ایشان ارجاع ندهند. کدام امامی تا به حالا به این امام بعدی اینقدر مراجعه کرده؟» خلخالی نقل قول دیگری نیز دارد: «یک بار دو سال پیش درباره آیت‌الله منتظری از امام سوال کرده‌اند و امام پاسخ مثبت داده اما فرموده‌اند نباید عجله کرد؛ یک بار هم بهمن‌ماه ۱۳۶۳ شق اول اصل ۱۰۷ را درباره آیت‌الله منتظری برای امام خوانده‌اند و امام باز فرموده‌اند عین مساله است، منتها نباید عجله کرد.»

اما پس از انتخاب منتظری واکنش امام سکوت بود. امام خمینی نهم آذرماه (یعنی یک هفته بعد از علنی شدن ماجرا) به‌مناسبت میلاد حضرت رسول اکرم با مسئولان نظام دیدار داشتند و نخستین دیدار عمومی‌شان پس از انتشار و اعلام رسمی خبر انتخاب آیت‌الله منتظری بود و همچنین در دیدارهای عمومی پس از آن، هیچ اشاره‌ای به این موضوع نکردند. هفدهم آذرماه بیش از ۲۰۰ نماینده مجلس طی نامه‌ای به محضر امام که در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی نیز قرائت شد، انتخاب آیت‌الله منتظری را به ایشان تبریک گفته و از این انتخاب حمایت کردند،« اما پاسخ امام همچنان سکوت بود.

دو روایت از یک ماجرا

روایتی هم هست که محمدی گیلانی می گوید امام با مطرح شدن ماجرا در مجلس خبرگان مخالف بوده است. این موضوع در خاطراتِ آیت‌الله ری‌شهری از زبانِ گیلانی به طور مبسوط نقل شده است که پس از اطلاعِ امام از ماجرا توسط آیت‌الله گیلانی، آقای هاشمی برای تذکر به عدم برگزاری خبرگان به جماران فراخوانده می‌شود، ولی با این توجیه که دعوت خبرگان انجام شده و دیگر نمی‌توان جلوی این اقدام را گرفت، حرف امام را زمین می‌گذارد.

محمدی گیلانی درباره عمکرد هاشمی پس از این ماجرا می گوید: «روزی آقای هاشمی در حضور جمعی گفت: من بعدازظهر رفتم خدمت امام. امام فرمودند: «موضوع قائم مقامی آقای منتظری را فردا مطرح نکن.» گفتم: «چرا؟! ما در اجلاسیه قبل، به آقایان گفته‌ایم که ایشان را به عنوان قائم مقام، مطرح کنیم.» فرمود: «نه، یکی از دوستان آمده و چنین گفته... ». گفتم: ما اعلام کرده‌ایم. نمی‌شود ... .»

هاشمی رفسنجانی درباره همین دیدار با امام و صحبت با آیت‌الله محمدی گیلانی در خاطرات روز 14آبان 1364 می‌نویسد: «آقای محمدی گیلانی به دفترم آمد و پیام امام را درباره برنامه مجلس خبرگان آورد و برای مسکن خودش استمداد نمود... گفت که امام با انتخاب آقای منتظری [برای جانشینی رهبر] موافق نیستند. ... شب، خدمت امام رفتم و راجع به پیام ایشان در مورد مجلس خبرگان مذاکره کردیم. نگرانند که تعیین آیت‏الله منتظری به عنوان رهبر آینده، باعث عداوت و کارشکنی رقبای دیگر شود. باید با احتیاط و مراعات جوانب کار، عمل شود».

داستان اختلافات رهبری و قائم مقامش

دو ماجرا اختلافات اساسی بین منتظری و امام رقم زد. ابتدا ماجرای دستگیری و اعدام سیدمهدی هاشمی معروف به «آقا مهدی» بود. آقا مهدی برادر داماد منتظری بود و برخی معتقد بودند منتظری تحت تاثیر اوست. سید مهدی هاشمی که هم عضو سازمان مجاهدین خلق بود و هم مسئول نهضت های آزادی بخش سپاه پاسداران، به اتهام دستور قتل افرادی مانند ابوالحسن شمس آبادی و صفرعلی قنبرزاده و عباسقلی حشمت بازداشت شد، اما گفته می شد دلیل اصلی بازداشت او افشای ماجرای مک فارلین و داشتن خانه تیمی در یوسف آباد تهران بود. ری شهری پیگیر پرونده او شد و در نهایت علی رازینی، رئیس دادگاه حکم اعدام را به اتهام «محارب و مفسد» صادر کرد.

منتظری پس از بازداشت سید مهدی هاشمی، از آنجاکه مهدی هاشمی را بی‌گناه می‌دانست به نشانه اعتراض درس‌های خود را تعطیل کرد. اما سید مهدی در سال ۱۳۶۶ اعدام شد و تلاش‌های منتظری برای نجاتش بی‌ثمر ماند.

امام ضمن قاطعیتی که در پیگیری پرونده مهدی هاشمی داشت، از هر راهی که ممکن بود تلاش کرد که وقتی سیدمهدی هاشمی دستگیر می‌شود، عضو دفتر آیت‌الله منتظری نباشد. در همین راستا، چهار روز پس از ارائه گزارش وزیر اطلاعات خدمت امام، ایشان نامه‌ای به منتظری نوشته و نسبت به خطری که از ناحیه مهدی هاشمی حیثیت و آبروی ایشان را تهدید می‌کند، هشدار داد.

آیت‌الله منتظری نیز در پاسخ به این نامه خود را از متأثر شدن از اطرافیان مبرا دانست و گفت اگر بناست کسی محاکمه شود، چون سیدمهدی از خود او حکم دارد، محاکمه باید متوجه او شود. در انتهای نامه نیز اعلام کرد که با این اوضاع از کارهای سیاسی کشور کنار خواهد ماند: «بالاخره با وضع فعلی ناچارم از کارهای سیاسی کشور کنار بمانم و به درس و بحث طلبگی و کارهای حوزوی بپردازم؛ به همان نحو که حضرتعالی در اواخر با مرحوم آیت‌الله بروجردی عمل کردید؛ زیرا مخالفت با حضرتعالی و نظام را صحیح نمی‌دانم بلکه حرام می‌دانم و در چارچوب فعلی تایید و همکاری را نیز با مشاهده کارهای خلاف مشروع نمی‌دانم؛ بنابراین تقاضا می‌کنم به من کاری ارجاع نشود.»

نهایتا جلسه‌ای در منزل حاج‌احمد خمینی در محضر امام و با حضور سران قوا، نخست‌وزیر وقت و آیت‌الله منتظری در رابطه با این موضوع برگزار شد. آیت‌الله خامنه‌ای درباره این جلسه نقل می‌کنند: «در آن جلسه امام به ایشان اصرار می‌کردند که شما این کار را نکنید. لحن امام در آن جلسه خیلی لحن ملایم و مهربانانه‌ای بود. لحن آقای منتظری تند و ستیزه‌گرانه بود… امام می‌گفتند نه، مصلحت نیست، کارهایتان را شروع کنید، ادامه بدهید، ایشان هم قرص و محکم می‌گفت نه. هی امام استدلال می‌کردند، وجهی ذکر می‌کردند و ایشان با یک لحن تندی جواب می‌داد. این حالت طول کشید. شاید مثلاً ۱۰، ۲۰ دقیقه یا بیشتر همین‌طور هی امام یک چیزی می‌گفتند، خیلی با حلم. ماها هم تعجب می‌کردیم و واقعاً از امام مستَبعَد بود که در مقابل ناسازگاری یک نفر این مقدار حلم به خرج بدهد و ملایمت کند و او با جواب‌های تندی چیزهایی بگوید. من حوصله‌ام سر رفت. یک مقداری گذشت، به امام گفتم: «آقا! اجازه می‌دهید من یک کلمه بگویم؟» ایشان مثل اینکه همچنین یک نفس راحتی کشیدند. رو کردم به آقای منتظری، گفتم: «آقای منتظری! شما با چه کسی داری حرف می‌زنی؟ ایشان مگر ولی‌امر من و شما نیستند؟ ایشان دارند دستور می‌دهند، شما تخلف می‌کنید. شما ولایت فقیه را قبول داری یا نداری؟» آقای منتظری ماند. خیلی تند شدم به ایشان. گفتم: «شما مثل اینکه نمی‌دانید با چه کسی دارید حرف می‌زنید. امام دارد به شما اصرار می‌کند، با ملایمت می‌گوید، دستور می‌دهد به شما، چندین بار تا حالا در خلال صحبت دستور دادند؛ شما همین‌طور هی می‌گویید نه، نه. خب پس دستور ولی‌فقیه کجاست؟ شما چرا برخلاف مبانی خودت حرف می‌زنی؟» ایشان ساکت شد.»

موضوع اساسی دیگری که مبنای اختلاف شد، به نام "اعدام های 67" شناخته می شود. شش روز بعد از قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت یعنی در تاریخ ۴مرداد ماه ۱۳۶۷ نیروهای سازمان مجاهدین با حمایت ارتش عراق به غرب ایران حمله کردند. مطابق روایت رسمی، زندانیان مجاهدین از حمله خبر داشته و خشنودی خود را از طریق برپایی جشن و سرودخوانی در زندان اعلام کرده بودند. آنان قرار بود پس از اشغال هر شهر، به ارتش آن پیوسته و در فتح تهران شرکت کنند و به همین دلیل، آن‌ها به عنوان مزدوران دشمن متجاوز در زمان جنگ اعدام شدند. در اعتراض به اعدام کسانی که در زندان بودند، منتظری به امام نامه نوشت. منتظری سال ها بعد در گفت و گویی با عمادالدین باقی، از شاگردانش به تشریح مواضع خود در محکومیت آن اعدام‌ها پرداخت. تصویر این گفت وگو چند هفته پیش از درگذشت وی از طریق تلویزیون بی بی سی فارسی پخش شد. چند سال بعد فایل صوتی از منتظری منتشر شد که در آن به هیات سه نفره اعدام ها که ابراهیم رئیسی، مصطفی پورمحمدی و حسینعلی نیری عضو آن بودند، به تندی صحبت می کند.

عزل یا استعفا

امام در ششم فروردین سال 68در نامه‌ای به منتظری نوشت: «... صلاحیت و مشروعیت رهبری آینده نظام را از دست داده‌اید.» منتظری یک روز پس از این نامه درخواست استعفا کرد و نوشت: «خود من از اول جدا مخالف بودم، و با توجه به مشکلات زیاد و سنگینی بار مسئولیت، همان وقت به مجلس خبرگان نوشتم که تعیین اینجانب به مصلحت نبوده‌است و اکنون نیز عدم آمادگی خود را صریحاً اعلام می‌کنم» امام نیز یک روز پس از درخواست استعفای منتظری، با پذیرش این استعفا نوشت: «برای اینکه اشتباهات گذشته تکرار نگردد، به شما نصیحت می‌کنم که بیت خود را از افراد ناصالح پاک نمایید؛ و از رفت‌وآمد مخالفین نظام، که به اسم علاقه به اسلام و جمهوری اسلامی خود را جا می‌زنند، جداً جلوگیری کنید… از پخش دروغهای رادیو بیگانه متأثر نباشید. مردم ما شما را خوب می‌شناسند، و حیله‌های دشمن را هم خوب درک کرده‌اند.»

ماجرای وساطت / آقای منتظری «فاسد» و «فاسق» و «فاجر» است

آیت‌الله خامنه‌ای در توضیح جزئیات مذاکرات هیات‌رئیسه خبرگان بعد از قرار گرفتن در جریان نامه ششم فروردین امام، در این باره می‌گویند: «مشورت کردیم که چه کنیم. به ذهن‌مان رسید که برویم با امام ملاقات کنیم و ایشان را از این کار منصرف کنیم. حرکت ما به سمت منزل امام اصلاً به این قصد بود که برویم امام را از این اقدام منصرف کنیم. ما چهار نفر من و آقای هاشمی و آقای مشکینی و آقای امینی رفتیم بیت امام.

وقتی نشستیم، آقای هاشمی شروع کرد به صحبت و گفت که آمده‌ایم که یک فکری بکنیم برای این کار. تا این حرف از ایشان صادر شد، امام برگشتند گفتند: «چه فکری؟» یک تعبیر این‌جوری. «آقای منتظری «فاسد» و «فاسق» و «فاجر» است.» این سه تعبیر را ایشان کردند. خب واقعاً برق از چشم همه ما پرید. این تعبیر؟! امام در حرف زدن خیلی آدم مواظبی بود. یعنی حقیقتاً آدمی بود که من داستان‌ها دارم از اینکه چیزی را که می‌خواست نسبت به کسی مخصوصاً بیان کند، مواظبت می‌کرد که زیاد و کم نشود… ایشان کلام تعریض‌گونه شدیدی نسبت به آقای منتظری گفتند.» بعد آقای هاشمی یک مقداری بیشتر اصرار کرد و تعبیرات دیگری گفت. امام دو بار به ایشان خطاب کردند. یک بار گفتند: «اگر تا صبح هم اینجا اصرار کنید فایده ندارد.» یک‌بار دیگر گفتند: «اگر خیلی اصرار کنید، می‌گویم همین امشب نامه را (در رادیو) بخوانند.» یعنی تهدید کردند».

پاک کردن منتظری از خاطرات عمومی

به دنبال این مسئله اقداماتی به شکل تخریب دیوار و حصار اطراف بیت، محو و حذف نام و عکس‌های منتظری از کتب درسی، ادارات دولتی و معابر عمومی، تغییر نام خیابان‌ها و اماکنی که به نام منتظری نام‌گذاری شده بود و جمع‌آوری رساله و تألیفات او صورت گرفت. احمد خمینی با نوشتن «رنجنامه» و ری شهری با نوشتن «خاطرات سیاسی» به نقد وی پرداختند. مقالاتی در روزنامه‌ها، سخنرانی‌ها و بیانیه‌هایی در نقدش از طریق رادیو و تلویزیون و در مجالس و خطبه‌های نماز جمعه به‌طور مکرر صورت می‌گرفت. مخالفانش به او «شیخ ساده لوح» می‌گفتند.

مصوبه پس از فوت امام

اما این استعفا یا عزل باید روند قانونی خود را نیز طی می کرد. از همین رو در روز چهاردهم خرداد که مجلس خبرگان رهبری برای انتخاب رهبر بعدی ایران جلسه تشکیل داد ابتدا عزل منتظری را رای گیری کرد. رای گیری به روش قیام و قعود صورت گرفت.

دو نفری که در 14 خرداد به عزل منتظری رای ندادند

پیشنهاد مرحوم مشکینی این بود که با توجه به پذیرش استعفای آیت‌الله منتظری توسط امام (ره)، این استعفا به پذیرش خبرگان هم برسد. هاشمی‌رفسنجانی، نایب‌رئیس، این پیشنهاد را مبنا قرار داد و گفت اگر خبرگان بحثی ندارند، درباره پذیرش استعفا رای‌گیری شود. کسی برای بحث ثبت‌نام نکرد. نایب‌رئیس استعفا را به رای گذاشت: «آقایانی که با پذیرش استعفای آیت‌الله منتظری موافق هستند، قیام بفرمایند.» تمامی اعضا به جز دو نفر قیام کردند، بنابراین استعفای وی با اکثریت قریب به اتفاق آرا پذیرفته شد.

پایان داستان اولین و آخرین قائم مقام

این رای گیری پایان داستان جایگاه قائم مقام رهبری در ایران بود. مجلس خبرگان دیگر به مصوبه تیرماه سال 64 خود رجوع نکرد و اگر چنین کرده، هیچگاه آن را رسانه ای نکرد، چراکه گاهی زمزمه هایی شنیده شد اما به سرعت از طرف اعضای خبرگان تکذیب شد.

منتظری پس از این داستان ها دیگر در صدر خبرها نبود و کم کم تبدیل به دومین مرجعی شد که بعد از پیروزی انقلاب موضعی انتقادی می گرفت، او حالا بیشتر شبیه آیت الله شریعتمداری بود. تیر خلاص به جایگاه او را سخنرانی سیزده رجب سال 1376 زد. چند ماه پس از پیروزی سید محمد خاتمی در انتخابات دوم خرداد آن سال، منتظری در سخنرانی تندی مواضعی را مطرح کرد. مواضعی که با عکس العمل تند مخالفانش روبه رو شد و پس از حمله به بیت او در نجف آباد کسی که کتابی با نام "ولایت فقیه" داشت، با اتهام ضدیت با ولایت فقیه به حصر خانگی رفت. او در این حصر ماند تا چند ماه پس از اتفاقات سال 88 از دنیا رفت و مراسم تشییع پیکرش تبدیل به یک رویارویی سیاسی شد.

منبع: خبر فوری

18