زلزله تهران؛ همه‏‌چیز، زیر سر گسل مشا بود!

زلزله‏ جمعه شب تهران علاوه بر نگرانی‏های بی‏‌حد و حصری که ایجاد کرده بود و همزمانی آن با شیوع ویروس کووید ۱۹، حرف‏ و حدیث‏هایی هم ایجاد کرد که هنوز با گذشت چند روز از این ماجرا، بازار آن داغ است. ماجرای مربوط به فعال‌شدن آتشفشان دماوند. گرچه دیروز، رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران آب پاکی را ریخت روی دست همه و اعلام کرد: «گسل فعال مشا مسبب این زمین‌لرزه بوده است و ارتباطی به آتشفشان ندارد».

ساعتی پس از زلزله‏ی بامداد روز جمعه، درست در همان وقتی که مردم با هول و هراس به خیابان‏ها پناه آورده بودند و در عین حال، نگرانی آنها از ابتلا به بیماری کرونا ملغمه‏ عجیب و غریبی به پا کرده بود، بعضی از کارشناسان در تحلیل‏های اولیه‌‏شان اعلام کردند که زلزله‏ دماوند و تهران ممکن است در آتشفشان دماوند ریشه داشته و در واقع به دلیل فعال‌شدن این آتشفشان باشد. البته همان موقع احتمالی مبنی بر اینکه این حادثه ممکن است به دلیل حرکت گسل مشا باشد هم مطرح شد. تا اینکه در نهایت دیروز، علی مرادی، رئیس مرکز لرزه‌نگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران در این‏باره گفت: «با اطمینان می‏گویم که این زلزله مربوط به گسل مشا است و فعال شدن آتشفشان دماوند را تکذیب می‏کنیم. شرایط سنجش آتشفشان با زلزله کاملاً متفاوت است». ابراهیم حق‌شناس، معاون پژوهشی پژوهشگاه بین‏‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله هم این گفته را تکمیل کرد و گفت: «این زلزله ارتباطی با فعالیت آتشفشانی ندارد، چراکه گسل مشا که نزدیکترین گسل به این آتشفشان است در طول تاریخ فعالیت‏های خود را داشته است».

بعد از گمانه‏‌های مختلف در نهایت اعلام شد که زلزله اخیر دماوند و تهران ارتباطی به آتشفشان دماوند ندارد و همه‏‌چیز زیر سر گسل مشا بوده است. گسل مهمی که در زلزله‌‏های تاریخی گذشته هم ریشه دارد و بعید نیست که در آینده هم تحرکات تازه‏ای داشته باشد

جمعیت وسیع در منطقه گسل

بعد از گمانه‏‌های مختلف در نهایت اعلام شد که زلزله اخیر دماوند و تهران ارتباطی به آتشفشان دماوند ندارد و همه‏‌چیز زیر سر گسل مشا بوده است. گسل مهمی که در زلزله‌‏های تاریخی گذشته هم ریشه دارد و بعید نیست که در آینده هم تحرکات تازه‏ای داشته باشد. مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزله‏شناسی در مورد منشأ این زلزله و هراسی که که ایجاد کرده بود، می‎‌گوید: «زلزله‏ی جمعه شب، زلزله‏ی متوسطی بود اما با توجه به اینکه خیلی به شهر تهران نزدیک بود؛ در حدود ۴۰ کیلومتری شرق تهران، موجب شد هراسی در دل مردم ایجاد شود. گسل مسبب این زلزله، گسل مشا بود و اطراف همین گسل مشا، حدود ۳۰۰ هزار نفر در شهرهای رودهن، بومهن، پردیس و دماوند زندگی می‏کنند. این موضوع خودش یک مسئله جدی است». او به زلزله‏ ۲۱ آبان سال ۹۶ کرمانشاه اشاره کرد و گفت: «نباید یادمان برود که در زلزله آبان ۹۶ که در سرپل ذهاب اتفاق افتاد، در کل پهنه مرکزی آن ۱۳۰ هزار نفر زندگی می‏کردند. از این ۱۳۰ هزار نفر، حدود ۴۵ هزار نفر فقط در شهر سرپل ذهاب و متمرکز در منطقه کانونی بودند. باقی مردم که حدود بیش از ۸۰ هزار نفر را شامل می‏شدند، در بسیاری از شهرها و روستاهای اطراف پخش بودند. این مسئله کمک کرد تا تلفات کاهش یابد. گرچه در همان زلزله هم ۶۴۰ نفر کشته شدند، حتی با وجود اینکه پیش‏لرزه هم داشت».

این زلزله‌‏شناس معتقد است جمعیت وسیعی در محدوده گسل مشاء در اطراف تهران زندگی می‏کنند و همین موضوع را حساس‏تر کرده است؛ می‏گوید: «در منطقه تهران یعنی از شهر جدید پردیس تا شهر جدید هشتگرد در استان البرز، حدود ۱۷,۵ میلیون نفر زندگی می‏کنند و تعداد قابل‌توجهی از مردم این مناطق این زلزله را حس کردند. با توجه به اینکه زلزله در استان مازندران، قم و جاهای دیگر هم حس شده است، قدر مسلم این است که این زلزله را حدود ۲۰ میلیون نفر حس کرده‏اند؛ بنابراین اتفاق مهمی بوده است، گرچه خود زلزله از نظر بزرگی چندان اتفاق بزرگ و مهمی نبود». او ادامه می‏دهد: «سرشماری سال ۹۵ می‏گوید جمعیت پردیس بیش از ۱۰۰ هزار نفر است. البته در فازهای توسعه‏‌ای، جمعیت ۲۵۰ هزار نفری و حتی ۷۵۰ هزار نفری هم برای آن پیش‏بینی کرده‏اند. ضمن اینکه در نظر بگیرید شهر پردیس در ۱۰ کیلومتری تلاقی دو گسل مهم قرار دارد. بنابراین شهر پردیس در جای خطرناکی است و امیدوارم جمعیت آن در آینده بیشتر نشود، وگرنه به گرفتاری‏های ما در استان تهران اضافه خواهد شد».

مهدی زارع در مورد ویژگی‏های گسل مشا می‏گوید: «گسل مشا مهم‏ترین گسل جنوب البرز است. در واقع در مرز جنوبی رشته‏ کوه‏های البرز چند گسل مهم قرار دارد که یکی از مهم‏ترین آنها همین گسل مشا است. این گسل در طول وسیعی در شمال منطقه آبیک در منطقه طالقان شروع می‏شود و تا نزدیکی جنوب فیروزکوه ادامه می‏یابد. در آنجا با گسل دیگری به نام گسل فیروزکوه تلاقی پیدا می‏کند. گسل فیروزکوه خودش طولی بیش از ۲۰۰ کیلومتر به سمت شمال دامغان دارد و گسل فیروزکوه هم گسلی فعال است».

مشا ۱۹۰ سال پیش هم حرکت کرد

زارع به وضعیت تاریخی گسل مشا و زلزله‏های قبلی که رقم زده است هم اشاره می‏کند: «محققان سازمان زمین‏شناسی مانند دکتر شهریار سلیمانی و دکتر حمید نظری روی گسل مشا کار کرده‏اند. آنها برای این گسل تعیین سن کرده‏ و گفته‌‏اند کدام اتفاق‏های مهم زمین‏لرزه‏ای در گذشته با گسل مشا مرتبط بوده است. می‏شود گفت مشا جزو گسل‏های خوب کار شده در ایران است، چرا که در نزدیکی تهران قرار دارد. همان‌طور که گفتم ساختار مهمی را در منطقه جنوب البرز ترسیم می‏کند. در مورد اینکه چه توان لرزه‏ای دارد، می‏توان به زلزله مهم نوروز آخرین سال‏های حکومت فتحعلی شاه که بر اثر حرکت این گسل رخ داد، اشاره کرد. براساس برآوردهای انجام شده، زلزله‏ی آن سال را بین هفت تا هفت و نیم ریشتر تخمین زده‏اند. در گزارش‎‏های تاریخی آمده است که طی این زلزله، در تهران، ارک، بازار، کاخ گلستان و حتی سفارت‎خانه‌‏هایی که در آن زمان تازه ایجاد شده بودند، آسیب‏های متعددی رخ داده است».

به گفته‏ او این اتفاق ۱۹۰ سال پیش رخ داده است و در این ۱۹۰ سال در گسل مشا زلزله‏ای به این مهمی نداشته‌ایم. می‏گوید: «بنابراین اگر هر اتفاقی که در گذشته افتاده را ملاکی بگیریم برای اینکه ممکن است همین اتفاق در آینده هم رخ دهد، می‏شود گفت همان اتفاق ۱۹۰ سال پیش، دوباره قابل تکرار است». او معتقد است قبل از زلزله‏ی ۱۹۰ سال پیش هم ماجراهایی رخ داده که با مشا مرتبط بوده است؛ «مثلا در کانون همین زلزله اخیری که اتفاق افتاد، دریاچه تار در دماوند، در محلی ایجاد شده که موجب زمین‏لغزش در گسل مشا شده است. این اتفاق در زمان صفویه رخ داده است، لغزش پایین افتاده و دره را بسته و آب جمع شده است. آبی که جمع شده همان دریاچه تار است. بنابراین گسل مشا با زلزله‏های مهم شناخته می‏شود و اینکه به آن اتفاق مهمی را نسبت دهیم، خیلی چیز عجیبی نیست و حتی می‏شود گفت که منطقی است».

این زلزله‏شناس به بعضی از گزارش‏های نادقیق و غیرحرفه‎‏ای که در مورد زلزله جمعه شب نوشته بود، اشاره می‌كند و می‌گوید: «این فرضیه را که بگوییم زلزله اخیر تهران حتما موجب یک زلزله‏ بزرگ می‏شود کسی نمی‏تواند تایید کند. منتها در چنین مواقعی معمولا شیوه محافظه‏‌کارانه و معقول این است که تمام احتمالات بد را در صحنه بیاوریم و در محاسبات‌مان آنها را در نظر بگیریم. یعنی به جای اینکه بگوییم چیزی نبود و گذشت و تمام شد، بهتر است به سراغ قضاوت‏های منطقی‏تر برویم مبنی براینکه بدانیم حادثه قابل رخداد چیست، بردترین احتمالات آن را در نظر بگیریم و بعد برای آنها خودمان را آماده کنیم».

۱۶‭ ‬گسل‭ ‬فعال‭ ‬شناخته‌شده‏ی‭ ‬تهران‭ ‬کدامند؟

به جز گسل مشا که جزو مهم‏ترین گسل‏های تهران محسوب می‏شود، می‏توان گفت که پایتخت با گسل‏های متعددی محصور شده است؛ خبرگزاری ایسنا در گزارشی به این گسل‏ها اشاره کرده و نوشته: گسل شمال تهران بزرگترین گسل شهر است. گسل لویزان در مناطق ۱، ۳ و ۴ شهر تهران گسترش و در سمت غربی، حد فاصل منطقه یک و منطقه ۳ امتداد یافته است. گسل داوودیه و راستای غربی - شرقی و به طول ۶.۴ کیلومتر است. گسل نیاوران نیز گسلی است اصلی با طول حدود ۱۴ کیلومتر (که به صورت گسسته از غرب در حوالی سعادت‌آباد به شرق شمال اقدسیه در شمال تهران گسترده شده است.

گسل جنوب ری در جنوب تهران به طول تقریبی ۲۸ کیلومتر قرار گرفته است. گسل شمال ری که متشکل از چند بخش منفصل در راستای غربی - شرقی است که طول جمع آنها بیش از ۱۵ کیلومتر است. گسل انقلاب که به‏ واسطه قرارگیری بخش عمده‏ای از آن در مجموعه ورزشی انقلاب واقع در منطقه ۳ تهران به این نام نامیده شده است. گسل تنباکویی، متشکل از ۳ ناحیه در کنار هم در انتهایی‏ترین سوی جنوب‌شرقی تهران و منطقه ۱۵ قرار دارد. گسل ونک پارک با زاویه اندکی راستای شمال غرب - جنوب شرق قرار دارد. گسل تلویزیون با ۳,۳ کیلومتر که از مصلا شروع می‏شود و تا حوالی برج‏های پارک پرنس حوالی خیابان شیراز شمالی ادامه دارد. این گسل از آنجا که از محدوده ایستگاه تلویزیون شبکه ۲ در غرب خیابان وزرا و انتهای خیابان الوند می‏گذرد، به این اسم نامیده شده است. گسل جنت‏آباد شمالی متشکل از دو ناحیه به موازات هم در منطقه پنج تهران جانمایی شده است. گسل باغ فیض که جزو گسل‏های متوسط رده‏بندی می‏شود. گسل نارمک در منطقه ۴ و گسل پردیسان در بین بزرگراه آیت‏الله حکیم و شهید همت.

منبع: روزنامه سازندگی

66