کارشناس پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی: چرا حدود ٥٠٠ نفر کشته شدند؟
ارزیابی تفصیلی از منطقه زلزله‌زده ازگله سرپل ذهاب، به زمان بیشتری نیاز دارد، ولی عجالتا مختصری از مشاهدات در اولین روز بازدید از منطقه (شنبه ٢٧/٨/٩٦) را در اینجا می‌آورم.
روزنامه شرق در یادداشتی به قلم مهدی زارع استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، آورده است:
١- ابتدا از شمال ناحیه زلزله‌زده، از جوانرود به سمت پهنه کانونی زلزله در شهرک ازگله و سپس از روستای امام عباس و روستای کوئیک و در نهایت شهر سرپل ذهاب بازدید کردیم. به‌نظر می‌آید ساختمان‌هایی که حداقل‌های مهندسی را رعایت کرده بودند، سالم مانده یا آسیب کمی دیده‌اند. گسترش خرابی‌ها به‌ویژه در مسکن مهر سرپل ذهاب و سایر ساختمان‌های جدیدالاحداث که ویران شده‌اند، علاوه بر اینکه در معرض یک زلزله شدید با بزرگای ٧,٣ و در نزدیکی پهنه گسلش اصلی قرار گرفته‌اند، با کیفیت بد ساخت این بناها مرتبط است. متأسفانه کیفیت بد مسکن مهر مجددا خود را نشان داد (زلزله ١٣٩١ ورزقان و ١٣٩٣ ورزقان نیز دو تجربه تلخ قبلی ما از عملکرد واحدهای مسکن مهر بودند). حدود صد نفر از ٢٥٠ کشته‌شده شهر سرپل ذهاب، مربوط به ساکنان مسکن مهر است و بقیه در سایر بناهای بعضا نوساز ویران‌شده جان خود را از دست داده‌‌اند. علاوه بر کیفیت بد ساخت، گسترش تخریب به محل ساختمان‌ها نیز بستگی دارد. واحدهایی که در سرپل ذهاب آسیب جدی دیده‌اند، روی زمین‌های کشاورزی با خاک نرم ساخته شده‌اند. به‌نظر می‌رسد اثر تشدید خاک نرم و سطح بالای آب زیرزمینی باعث شده شدت امواج در سطح زمین بیشتر شده و این بناها خسارت بیشتری را متحمل شوند.
عامل دیگر مسئله حوزه نزدیک گسل و ایجاد مؤلفه حرکت شدید عمود بر گسل است؛ یعنی به‌نظر می‌رسد راستای گسترش گسیختگی گسله از کانون به سمت سرپل ذهاب بوده که باعث ایجاد یک جابه‌جایی جدی و شدید (در راستای شرقی- غربی) عمود بر گسل (با روند تقریبا شمالی- جنوبی) شده است و این پدیده‌ای است که به آن «جهت‌پذیری» می‌گوییم. طبیعتا بی‌کیفیت‌بودن ساختمان‌ها، هم در مسکن مهر و هم در ساختمان‌های نوساز دیگر و همچنین ساختمان‌های روستایی ضعیف و فرسوده، در کنار اثر خاک نرم و پدیده جهت‌پذیری نیز مهم بوده‌اند. جهت‌پذیری را می‌توان به‌عنوان فاکتور دیگری برای مشاهده بیشترین خرابی شدید در نزدیکی پهنه گسله توضیح داد. اثر توپوگرافی نیز - یعنی تشدید امواج لرزه‌ای در زلزله در لبه‌های قله‌ها و پاشنه‌های تپه‌ها و دره‌ها- در روستاهایی که در لبه ارتفاعات یا روی تپه‌ها قرار دارند، از دلایل خرابی‌های نسبتا گسترده‌تر، به‌ویژه در روستاهای امام عباس کوئیک در شمال سرپل ذهاب بوده است.
٢- در اثر این زمین‌لرزه زمین‌لغزش‌های متعددی در منطقه رخ داده است. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین لغزش احتمالا در مله (Meleh) کبود در پنج‌کیلومتری شمال سرپل ذهاب رخ داده که در حدود پنج کیلومتر پهنا و حدود دو کیلومتر طول (در مسیر لغزش در دامنه کوه به‌سوی غرب) حجم عظیمی سنگ و خاک و واریزه و مواد دامنه‌ای جابه‌جا شده‌اند. روستای مله کبود درست در پای پنجه این لغزش قرار گرفته ولی ظاهرا آسیب جدی ناشی از ایجاد ترک و گسیختگی مربوط به لغزش ندیده است.
٣- علت اولیه بروز خسارت و خرابی در زلزله‌ای با بزرگای ٧.٣، وجود زمین‌ساخت فعال و قرارگیری پهنه رومرکزی در پهنه گسله زمین‌لرزه‌ای است؛ ولی آیا ساختمان‌ها باید در زلزله‌ای با بزرگای ٧.٣ در عمق ٢٣ کیلومتری به این شدت آسیب ببینند؟ جواب این است که اگر استانداردهای حداقلی در ساخت رعایت می‌شد، چه‌بسا میزان تلفات به کمتر از ٥٠ نفر می‌رسید و درنهایت عملا کسی نباید در چنین رخدادی کشته شود.
٤- در زلزله سرپل ذهاب ترکیبی از حضور مردم برای کمک‌رسانی و البته همچنان توزیع نامتوازن کمک‌ها (نواحی در دسترس‌تر، بهره‌مندتر و نواحی دوردست‌تر، محروم‌تر از کمک‌ها، مشابه زمین‌لرزه‌های ١٣٨٢ بم و ١٣٩١ ورزقان) مشاهده شد. ساختار مدیریت بحران در کشور (شامل نیروهای دولتی و مردمی که در این موضوع فعالیت می‌کنند) همچنان برای رویداد زمین‌لرزه‌هایی این‌چنین (حتی در شهری مرزی مانند سرپل ذهاب و حتی با جمعیت تحت‌تأثیر بسیار محدود) آمادگی ندارد. درعین‌حال باید از ایفای نقش مؤثر و منظم نیروهای انتظامی و هلال‌احمر به‌ویژه آنچه در روز ششم حادثه در منطقه برقرار بود، به نیکی یاد کرد.
٥- یکی از اولویت‌های مهم، بهداشت محل‌های آسیب‌دیده است. سوزاندن زباله‌ها یا دپوی آنها در کنار محل‌های اسکان اضطراری، هم صحنه‌های تأسف‌باری ایجاد کرده و هم سلامت مردم زلزله‌زده را تهدید می‌کند.
٦- استان کرمانشاه یکی از استان‌های با درصد بالای آمار بیکاران است. این زلزله به محل‌های کسب‌وکار هم‌وطنان در غرب کشور آسیب جدی وارد کرده است. به‌نظر می‌رسد یکی از اولویت‌های جدی دعوت از کارآفرینان برای سرمایه‌گذاری در این منطقه در مرحله بازسازی (برای «بازبهسازی بهتر» building back better) برای توسعه و ساماندهی کسب‌وکار در منطقه در زمان بازسازی است. ضمنا باید به جنبه‌های آسیب‌های روانی و اجتماعی به‌ویژه بر اثر احساس و مشاهده شوک در حین رخداد و سوگواری برای بازماندگان و اساسا به‌هم‌ریختگی زندگی اجتماعی بازماندگان توجه جدی کرد.
15
