سایه مخرب بلندمرتبه سازی‌ها بر سر میراث فرهنگی اصفهان

تجربه مخدوش شدن منظر آثار تاریخی شهر اصفهان، دیگر یکی دو تا نیست، محدود به امروز هم نیست، از جهان نما که ننگ میدان نقش جهان شد تا ساخت و سازهایی که مجوزهایشان صادر شده و هنوز عیان نشده‌اند ادامه دارد.

اما پایان این ماجرا کجاست و چه کسی می خواهد جلودار این طوفان بلندمرتبه سازی ها باشد؟ توسعه در ابعاد گوناگون و با توجیحاتی چون زیرساخت‌های گردشگری و یا عمرانی تا کجا می‌توانند پیش‌روی کنند؟ آیا توسعه بی‌امان، سیمای میراث فرهنگی اصفهان را می بلعد؟ مگر آثار تاریخی حریم ندارند؟ منافع ملی یا منافع میراث فرهنگی نباید نادیده انگاشته شود، با این وصف چه چشم اندازی برای اصفهان با هویتی که در خاطرها و اذهان از میراث تاریخی‌اش دارد می توان متصور بود؟

همه این سوالات را وقتی از ذهن می‌گذرانیم که می‌بینیم در شهر اصفهان، میراث فرهنگی در مقابل توسعه حفاظت نشده و ارابه شتابان و افسارگسیخته توسعه در ابعاد گوناگون هجوم آورده و میراث شهر را به دلایلی گوناگون با مشکل مواجه کرده است.

کارشناسان شهرسازی معتقدند ضوابط طرح تفضیلی به عنوان طرح بالادستی به تنهایی کافی نیستند و خلا قوانین لازم الاجرا و ضوابط طراحی منظر دلیل مخدوش شدن منظر آثار تاریخی شهرهایی مثل اصفهان است.

از نگاه آنها حفاظت از دید و منظر نشانه‌های شهری اصفهان، مثل پل‌ها، گنبدها و آثار محور تاریخی فرهنگی اصفهان در تمام طرح‌های عمرانی و شهری باید بیشتر مورد توجه مدیران شهری باشد و در این رابطه باید اهرم‌های اجرایی قوی‌تری در راستای حفظ هویت اصفهان برنامه ریزی و تدوین کرد.

خلا قوانین و ضوابط وجود دارد

اتفاقی که این سال‌ها در اصفهان رخ داده این است که بلندمرتبه سازی‌ها در انواع کوچک و بزرگ، منظر آثار و المان‌های تاریخی و هویتی شهر اصفهان را نشانه رفته است.

اینکه این اتفاق ناخوشایند چگونه با وجود قوانین حرایم در طرح تفضیلی شهر اصفهان اتفاق افتاده و می افتد پرسشی است که با محمود قلعه نویی، دانشیار دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه هنر اصفهان مطرح کرد، پرسشی که این کارشناس در پاسخ به آن، مخدوش شدن منظر آثار میراث فرهنگی اصفهان را با نبود اسناد لازم الاجرای منظر ناممکن و دور از ذهن نمی‌داند.

قلعه نویی در این‌ باره گفت: ما اسناد و ضوابط طراحی شهری مکان مند یعنی ویژه موارد، نقاط و بنای خاصی نداریم، تنها یک ضابطه کلی در طرح تفصیلی وجود دارد که در قالب حرایم تاریخی و طبیعی و محدودیت تراکم ساختمانی و البته کلی است، وقتی اسناد و ضوابط ویژه و لازم اجرای منظر برای یک خیابان، میدان یا یک پهنه نداریم هر تفسیری هم ممکن است اتفاق بیفتد.

به باور این کارشناس مشکل اینجاست که برغم پرورش دانش‌آموختگان بسیار و متخصصین شهرسازی، اسناد طراحی شهری به معنی واقعی تولید نمی‌شود و یادآور شد: آنچه هست ضوابط فراگیر و کلی طرح تفصیلی است، به طور مثال اگر طرح لفاف فضایی (یک مدل سه بعدی که در آن چهارچوب حجمی ساختمان مشخص می شود) برای خیابان های ویژه و دارای دید راهبردی در درجه اول مطالعه و سپس ضوابط ویژه داشته باشیم، وضعیت منظر شهری دست‌کم در نقاط شاخص به مخاطره نخواهد افتاد.

قلعه نویی ادامه داد: بنابراین اسناد طراحی منظر شهری که متخصصین تهیه کنند در زمان حاضر وجود خارجی ندارد، وقتی که قانون و سند بالادستی نیست با استفاده از خلاها اجازه می‌دهند هتل چند طبقه در حریم چهارباغ ساخته شود.

این کارشناس شهرسازی خلا قوانین و ضوابط طراحی منظر، همچنین نبود اسناد لازم الاجرای منظر را دلیل مخدوش شدن منظر تاریخی شهرهایی مثل اصفهان دانست و افزود: وقتی خلا قانون و ضوابط وجود دارد، حتی برخی مسئولان و مدیران هم از همان خلاها برای منافع شخصی و سازمانی استفاده می‌کنند.

وی تصریح کرد: در این زمینه کمیسیون ماده ۱۰۰ نمونه خوبی است که در ساخت ساختمان به مالک اجازه می‌دهند تخلف کند و بعد به او اجازه می‌دهند در کمیسون ماده ۱۰۰ جریمه تخلف اش را بدهد؛ اسم این را گذاشته‌اند جریمه و از آن طرف اسمش تخلف است، در حالیکه جریمه نباید اینطور باشد.

به تعبیر قلعه نویی کسی که تخلف می‌کند در صورت تکرار باید جریمه تصاعدی پرداخت کند و در مراحل بعد پروانه اشتغال او باطل شود و بیان کرد: در واقع جریمه باید بازدارنده باشد اما آیا در ماده ۱۰۰ اینچنین است؟

تصور کنید راننده ای با میل و رغبت تخلف کند و با میل و رغبت هم جریمه را پرداخته و از مامورین تشکر هم کند، پیوسته هم این کار را انجام بدهد، چرا در مورد ماده ۱۰۰ اینچنین است؟ این یک معامله دوسر برد برای شهرداری و مالک است و در عمل، آن که ضرر می‌کند نظام شهرسازی و شهروند است، این ها خلاهاست که باید در مورد آنها چاره اندیشی کرد.

به نظر می رسد توسعه به اشکال گوناگون، چه عمرانی و چه شهری و چه در وجه ساخت و سازها به سمت و سویی رفته که میراث فرهنگی را نادیده گرفته است. قلعه نویی معتقد است که این اتفاق منحصر به اصفهان یا ایران نیست و در هرجایی از دنیا ممکن است چنین چیزی رخ بدهد.

موضوع از نگاه وی تعارض منافع است و اضافه کرد: منافع افراد یا گروه‌هایی برایشان بسیار بیشتر از حریم منظر اصفهان است، مشکل آنجاست که قوانین و ضوابط به گونه‌ای است که برخی افراد منافع‌شان همسو با حفظ بنای تاریخی و به بیانی منافع جمعی در دراز مدت نیست.

وی افزود: از جمله اهرم‌های موثر در این زمینه سازمان میراث فرهنگی است که رسالت حفظ این میراث را دارد اما در عمل این رسالت با منافع مالکین در تعارض آشکار است و نمونه آن آرا دیوان عدالت اداری است، در واقع باید به دنبال پاسخ به این پرسش باشیم که چرا حفظ یک بنای تاریخی که دارای ارزش‌های بی شماری است برای مالکین به قدری دست و پاگیر و پر ریسک است که منافع کوتاه مدت حاصل از تخریب و آپارتمان سازی را ترجیح می‌دهند.

قلعه نویی معتقد است که باید در مورد علل این رویکرد پژوهش و کار تخصصی انجام شود تا بتوان به طور قطعی منافع حفظ بنا را به منافع کوتاه مدت ترجیح پذیر کرد.

از نگاه این کارشناس، میراث فرهنگی و ضوابط فعلی در این راستا تا حدود زیادی ناموفق بوده است و در واقع نه توان مالی و نه سیاستگذاری و ضوابط کارآمدی وجود داشته و نه اهرم‌های بازدارنده قوی اجرایی تا در مقابل این روند موثر باشد.

راهکار وی این است که باید متخصصان از طیف‌های مختلف، از جامعه شناس تا اقتصاددان و متخصصین حقوق، شهرسازی، معماری، گردشگری در چهارچوبی مشخص این موارد را آسیب شناسی کنند و قواعد و ضوابط صریح و تفسیرناپذیر و البته اهرم های اجرایی کارآمد در این رابطه تدوین کنند.

لزوم حفاظت از دید و منظر نشان‌های تاریخی شهر

اما از نگاه امیرحسین دهباشی، معمار حفاظتگر و فعال شهرسازی، قابلیت ادراک‌پذیری و به خاطرسپاری واضح و دقیق محیط، جزیی اساسی از هر دست ساخته بشری است. موضوعی که شکل‌دهنده تصویر ذهنی از کالبد شهر و ایجاد کننده تعلق خاطر به یک پهنه است. این همان چیزی است که ما به تعبیر آسان‌تر آن را منظر آثار معماری و بویژه در این گزارش، لزوم حفاظت از منظر آثار میراث فرهنگی اصفهان می‌خوانیم.

دهباشی گفت: تجربه اشکال مختلف توسعه درون شهرهای ما، آموخته است که طرح‌های تک بعدی و کالبد محور توسعه شهری( با نگاه موضعی نه موضوعی) که بر حسب رویکرد سنتی "برنامه ریزی اوزالیدی" شکل گرفته است، محور و مبنای شکل‌گیری فعالیت‌های عمرانی شهری را تشکیل می‌دهند که نه تنها باعث هموار شدن و از هم گشودن مشکلات موجود در بافت‌های نو و کهن ما نشدند بلکه به واسطه نگاه تک‌پروژه‌ای، خود گره‌ای نو بر کلاف سردر گم مشکلات ما شده‌اند.

این فعال شهرسازی یادآورشد: ما امروز با گذر از توسعه پایدار با مفهومی نو در برنامه‌ریزی به نام تاب‌آوری شهری دست به گریبانیم که با اتکا به این منش فکری شاید بتوانیم شهرهایی تاب آورتر و مردم وارتر را برای خود و آیندگانمان ترسیم کنیم.

وی گفت : در طراحی بر حسب اصول تاب آوری شهری، توجه به روح رویدادهای شهر نسبت به کالبد صرف توجه بیشتری می‌گردد؛ از همین رو است که مواردی چون هویت و اصالت در کنار شکل‌دهی به تصویر ذهنی از کالبد شهر همراه با تعمیق تعلق خاطر به شهر اهمیت دو چندان پیدا می‌کند.

دهباشی با اشاره به توسعه کالبدی و ساختار شهرهایی چون اصفهان که عناصر و اجزایش بر حسب استخوان بندی هویتمدار و قدمت‌دار شکل گرفته اند بر لزوم توچه دوچندان به مساله هویت ساختارها و دید و منظر تاکید کرد.

وی در ادامه افزود: هویت، مهمترین معیار تاب‌آوری کالبدی در حین توسعه است، به عبارت دیگر، هنگامی که یک شهر یا جامعه نیل به توسعه می یابد، بخشی از ویژگی های هویت اش در جریان رشد تغییر می‌کند و ساماندهی جدیدی می‌یابد، در این ساختار، هویت شهر به عنوان یک معیار برای توسعه و عاملی برای ارتقا کیفیت محیط مطرح می‌شود تا زمینه‌های مشارکت و امنیت افراد را فراهم سازد که با اتکا توسعه به داشته‌ها و ویژگی‌های منحصر بفرد بومی- سرزمینی، منطقه را در مقابل هجوم عوامل هویت‌زدا و تغییرات غیرکنترل شونده واکسینه کند.

به تعبیر دهباسی توسعه بر مبنای حفاظت میراث فرهنگی یا ویژگی‌های منحصر به فرد بومی و سرزمینی باعث شکل گیری پایدار ۲ موضوع، منظر عینی شامل دید و منظر شهر، ریخت شهر، و تصویر ذهنی شامل تصورات مردم از شهر، خاطرات، امنیت در شهر می شود.

از نگاه این معمار حفاظتگر نشانه‌های شهری چون گنبدها، منارها و پل‌ها به عنوان بخشی از میراث معماری به علت ویژگی های کالبدی و وجوه اجتماعی یکی از مهم ترین و مستندترین معیارها در شناخت، ادراک، ایجاد تمایز، کسب هویت و تأمل در مفهوم شهر است.

وی در توضیح بیشتر گفت: آنچه به شهر هویت می‌بخشد، وابسته به برداشت‌هایی است که ساکنان شهر از محیط اطراف خود دارند؛ بدین معنی که مفهوم هویت با کیفیت زندگی در شهر ارتباطی تنگاتنگ دارد، از این رو باید حفاظت از دید و منظر نشانه‌های شهری اصفهان در کنار حفاظت از کالبد این مواریث معماری در جهت پاسداشت هویت شهر در تمام طرح‌ها مورد توجه ویژه قرار گیرد.

دهباشی برای حفظ منظر نشانه‌ها و المان‌های تاریخی شهر اصفهان معتقد است که باید قوانین سخت‌گیرانه و ریزبینانه‌ای جهت حفاظت از هویت شهر اصفهان به عنوان شهری منحصر به فرد در لقای قوانین شهری مورد توجه ویژه قانون گذاران قرار گیرد.

بسیاری از آثار تاریخی حریم مصوب ندارند

اما فریدن اللهیاری مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان درباره آنچه موجب شده است به منظر برخی از آثار میراث فرهنگی اصفهان تجاوز و یا اینکه حریم آنها مخدوش شود گفت: یکی از زیرساخت‌های مهمی که می‌تواند به حفاظت از میراث فرهنگی کمک کند، این است که فرآیندهای قانونی حرایم به طور کامل طی و ضوابط آن مشخص، تصویب و تایید شود.

به گفته اللهیاری بسیاری از آثار هنوز حریم مصوب ندارند و بخشی از حرایمی هم که موجود است نیازمند مطالعات ، دقیق سازی و به روزرسانی است.

وی افزود: از طرف دیگر مهم‌ترین نکته‌ای که برای حفاظت از سیما و منظر آثار تاریخی وجود دارد، ایجاد یک مفاهمه جدی است؛ به عنوان مثال درباره مجتمع تجاری نیوشا در حریم میدان نقش جهان، مالک رای حقوقی داشت ولی خوشبختانه با توجه به فضاهایی که ایجاد شد، توجه بخش‌های دیگر هم نسبت به اهمیت این موضوع افزایش پیدا کرد و باعث شد که یک همراهی جدی و همدلی برای افزایش حفاظت از حرایم بوجود آید.

اللهیاری در طی این فرایند و افزایش حفاظت از منظر بناهای تاریخی اصفهان معتقد است که در توسعه باید نگاه ها متحول شود و تغییر کند و افزود: زمانی این نگرش وجود داشت که میراث فرهنگی را مانع توسعه می‌شناختند و مفهومی که از توسعه در نظر بود، یعنی اینکه همه چیز را نوسازی کنیم، تغییر دهیم و بافت‌هایمان را از بین ببریم.

ولی بعدها به این نتیجه رسیدیم که وقتی از توسعه صحبت می‌کنیم، مولفه‌های مختلفی دارد و حفظ میراث فرهنگی یکی از مهم‌ترین مولفه‌های توسعه پایدار است که باید مورد توجه ویژه قرار گیرد.

وی بر این باور است که وضعیت حفظ حرایم و منظر آثار تاریخی نسبت به گذشته تغییر کرده است اما همچنان این وضعیت را مطلوب نمی داند و ادامه داد: مواردی مثل مجتمع نیوشا در حریم دولتخانه صفوی ، یا هتل کوچه ارفعی در چهارباغ ، ساخت و ساز در حریم پل خواجو وجود دارد اما نسبت به پیشتر، تغییرات زیادی اتفاق افتاده و این تغییر هم حاصل فرهنگ‌سازی است، رسانه‌ها ورود می‌کنند، آگاهی سازی ها و حساسیت های اجتماعی و عمومی بالا رفته است، این حساسیت ها باعث می شود که نگرش ها هم اصلاح شود.

وی در ادامه افزود: فضا نسبت به چند سال پیش تغییر کرده است و امروز کمتر شاهد این هستیم که پروژه‌های کلان شهری با نادیده گرفتن میراث فرهنگی آسیب های گسترده و جبران ناپذیری به میراث فرهنگی وارد کنند، این موضوع در واقع به مواردی چون ارتفاع گرفتن مجتمع نیوشا یا هتل ارفعی و یا ساختمانی که در حریم خواجو بالا آمد، این موارد هم در نقاط حساس شهر اصفهان هستند و بایستی با دقت بیشتری کنترل شوند.

بی توجهی به میراث فرهنگی در انجام طرحهای توسعه‌ای

اللهیاری گفت: آنچه مسلم است در بسیاری از اقدامات عمرانی و توسعه ای که در اصفهان انجام گرفته است، توجهی به حوزه میراث فرهنگی نشده است مثل تونل مترو که از زیر چهارباغ و کنار سی سه پل عبور کرد؛ اتفاق خیلی مهمی که رخ داد و همه اظهار نگرانی می ‌کنند اما به هر روی این کار انجام گرفته است.

وی با اشاره بر لزوم فرهنگ سازی در راستای حفاظت میراث فرهنگی در خلال طرح های عمرانی و توسعه ای افزود: با ابزارهای حقوقی که داریم پیگیری هایی لازم را تا آنجایی که برایمان امکان ‌پذیر باشد انجام می‌دهیم، اما برخی اوقات مواردی مثل ساختمان نیوشا وجود دارد که با نگاه ویژه ای که در قوه قضاییه به میراث فرهنگی وجود دارد، امیدواریم همدلی‌های بیشتری در زمینه حفاظت میراث فرهنگی ایجاد شود.

تلاش برای کسب اطلاعات بیشتر در ارتباط با این موضوع از کارشناسان نهادهای مربوط در امر ساخت و سازهای شهری به نتیجه نرسید.

پیشتر هتل کوچه ارفعی، با ارتفاع بیش از ۲۳ متر در حریم چهارباغ ساخته شد. چهارباغ در محور فرهنگی تاریخی اصفهان قرار دارد و مطابق با ضوابط حریم این محور، حداکثر ارتفاع بناهای واقع در عرصه و حریم تا شعاع ۱۰۰ متر باید از حداقل ارتفاع اثر تاریخی مجاور تجاوز نکرده و بیشتر از هشت متر نباشد.

بعد از ماجرای هتل کوچه ارفعی که منظر چهارباغ را مخدوش کرده است ؛ عدول ارتفاع مجتمع تجاری خیابان استانداری از ارتفاع حریم میدان نقش جهان و حریم درجه یک محور تاریخی فرهنگی اصفهان که با حکم دیوان عدالت اداری منجر به این نقض حریم شد. علاوه بر آن در گذر سعدی، نقض ارتفاع پنج متر حریم میدان نقش جهان، حریم دولتخانه صفوی و حریم محور فرهنگی تاریخی اصفهان، ساخت و سازهایی با نام بازسازی اما در واقع نوسازی و تجاوز از ارتفاع پیشین به هشدار کارشناسان نسبت به از بین رفتن سیما و منظر عناصر میدان نقش جهان منجر شد.

و در مورد اخیر ساختمانی که تیرماه سال گذشته پروانه دریافت کرده، در کریدور دید پل خواجو، این اثر تاریخی اصفهان را تحت شعاع قرار داد. ارتفاع بناها در حریم منظری پل‌های تاریخی اصفهان ۱۲ متر است، پیشتر این ارتفاع را یک ساختمان در حریم پل مارنان شکست.

سابقه این بلندمرتبه‌سازی‌ها و مخدوش کردن منظر آثار تاریخی اصفهان بر می‌گردد به ماجرای جهان نما در سال ۸۰ که با مخدوش کردن خط آسمانی و منظر تاریخی و فرهنگی میدان نقش جهان این اثر را در معرض خطر خروج از فهرست آثار جهانی یونسکو قرار داد و عاقبت با تحمیل هزینه زیاد این برج کوتاه آمد، اما آثار این برج در ابتدای چهارباغ و در ۷۰۰ متری میدان نقش جهان در پشت بنرهای بلند و عظیم و تبلیغاتی شهرداری هویداست.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.