صدای بلند تمساح خیالی چیتگر وسکوت مرگبار قربانیان گاندوی بلوچستان

طی یک ماه گذشته، تصویری نیمه واضح از دریاچه چیتگر که در آن موجودی، شناور است در فضای مجازی منتشر شده که ادعا می‌شود این موجود یک تمساح است، بحثی که با واکنش‌های متفاوت از سوی مردم و مسئولان در فضای مجازی مواجه شد. همچنین بعد از آن تصویر دیگری با عنوان ردپای تمساح در خشکی منتشر شد که بار دیگر این فضا را برای کاربران داغ کرد و آنها را با حدس و گمان‌هایی روبرو کرد.

اما اگر بخواهیم سراغ قدیمی ترین حیوان این سرزمین یا قدیمی ترین خزنده ایران برویم. با تمساح ایرانی و یا «گاندو» که گونه‌ای از تمساح پوزه کوتاه آسیایی است، آشنا خواهیم شد. به گفته کارشناسان محیط زیستی در دنیا، این گونه تمساح نادر در سطح جهان در خطر نابودی قرار دارد و در مجموع تنها ۲ هزار و ۴۰۰ سر تمساح پوزه کوتاه در برکه‌های در حال خشکیدن دنیا زندگی می‌کنند.

تمساح پوزه کوتاه یا آن طور که در ایران مشهور شده است گاندو، تنها تمساح موجود در محیط زیست کشورمان محسوب می‌شود. جانوری که بر خلاف ظاهر ترسناکش، رابطه خاصی با مردم بلوچستان «زیستگاه تمساح پوزه کوتاه در ایران» برقرار کرده است و حضور آن نمادی از برکت و آبادانی در این خطه به شمار می‌آید.

گاندو در زبان بلوچی به معنی «راه رونده روی شکم» است. «تمساح پوزه کوتاه» با نام علمی (Crocodylus palustris) به خانواده تمساحان (Crocodylidae) تعلق دارند و در اصل نوعی تمساح بومی شبه قاره هند و مناطق اطراف آن به حساب می‌آید که در محدوده کشورهای هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می‌کند. گاندوها تنها تمساح بومی پاکستان و ایران هستند و بزرگترین خزنده این دو کشور محسوب می‌شوند.

زیستگاه تمساح‌های پوزه کوتاه در ایران تنها در بخش بلوچستان استان سیستان و بلوچستان و بیشتر در منطقه مکران و منطقه حفاظت شده باهوکلات، سرباز، سد پیشین و رودخانه کاجو قرار دارد

زیستگاه تمساح‌های پوزه کوتاه در ایران تنها در بخش بلوچستان استان سیستان و بلوچستان و بیشتر در منطقه مکران و منطقه حفاظت شده باهوکلات، سرباز، سد پیشین و رودخانه کاجو قرار دارد. گاندوها در لیست وضعیت بقا، در گروه حیوانات آسیب پذیر قرار دارند و با توجه به خشکسالی‌های چندین سال اخیر سیستان و بلوچستان شرایط زندگی آنها در معرض خطر بیشتری قرار گرفته است.

اندازه این جانوران به طور میانگین در نرها به ۳ تا ۳.۵ متر و ماده‌ها ۲.۴۵ متر می‌رسد، اما حیواناتی با طول کمتر یا بیشتر نیز در میان آنها دیده شده است. وزن طبیعی گاندوهای جوان به طور میانگین به ۳۰ تا ۵۰ کیلوگرم می‌رسد. همچنین نرهای مسن ممکن است بسیار بزرگ‌تر شوند و تا ۴ الی ۵.۵ متر طول رشد کنند. البته طول نهایی گاندوهای ایرانی به ندرت به ۳ متر می‌رسد و بزرگترین تمساح پوزه کوتاه که در ایران دیده شده، ۶.۳ متر طول داشته است.

نحوه شکار تمساح پوزه کوتاه به این شکل است که برای گرفتن طعمه خود کمین می‌کند و اغلب به صورت ناگهانی از جلو یا طرفین به سمت شکارش هجوم می‌برد. این خزنده بیشتر شب‌ها به شکار می‌پردازد و در این زمان در اطراف رودخانه‌ها و برکه‌ها به جستجوی غذا می‌رود. به دلیل شکل خاص آرواره‌ها، گاندوها نمی‌توانند غذای خود را بجوند. اگر شکار کوچک باشد آن را می بلعد و اگر بزرگ باشد آن را یا زیر آب یا زیر آفتاب برای مدتی نگه می‌دارد تا گوشت طعمه شل شود و سپس با تکان‌های سریع آن را تکه تکه کند و ببلعد. برخی مواقع نیز شکار خود را کنار رودخانه یا برکه مخفی نگه می‌دارد.

رابطه ویژه مردم بلوچستان با گاندوها

در منطقه بلوچستان مردم بومی با گاندوها رابطه بسیار خوبی دارند. آنها هیچ گاه به آن آسیب نمی‌رسانند. در واقع نوع رابطه مردم بلوچ با حیوانی مانند تمساح بسیار منحصر به فرد و قابل احترام است. آنها گاندوها را نماد برکت و آبادانی سرزمین شأن می‌دانند و بر این باور هستند که اگر این حیوانات هجرت کنند یا بمیرند، خشکسالی و قحطی بر زندگی شأن سایه می‌اندازد. به همین دلیل همه تلاش شأن را انجام می‌دهند تا از این حیوان مراقبت کنند.

در تمام این سال‌ها هیچ گاه گزارشی ثبت نشده است که کسی به این خزنده حمله ور شده یا قصد جانش را داشته باشد. در واقع مردم منطقه در نقش یک محیط بان برای گاندوها هستند و هر کاری انجام می‌دهند تا شرایط مناسب زندگی را برای آنها فراهم کنند. روستاییان و بومیان منطقه بلوچستان حتی در سال‌های خشکسالی تعدادی از گاندوها را از برکه‌های خشک شده به مناطق پرآب‌تر انتقال داده‌اند تا به این شکل جان این حیوان را نجات دهند.

اما در سال‌های اخیر به دلیل وقوع چندین سال خشکسالی در استان سیستان و بلوچستان این گونه جانوری به دلیل کمبود غذا و از بین رفتن محیط زیست اش در برخی از موارد به انسان‌ها و خصوصاً کودکان منطقه بلوچستان حمله ور شده است که در برخی از موارد موجب مرگ و یا نقص عضو نیز شده است.

کمبود منابع آب و گرمای بیش از حد هوا در تابستان‌های طولانی منطقه بلوچستان، گاندوها را گاهی مجبور می‌کند که به گودال‌های آبی که به آنها در زبان محلی «هوتک» می‌گویند نزدیک شوند. جایی که ممکن است محل زندگی یک گاندو باشد. این نزدیک شدن مخاطره آمیز در سال‌های گذشته اتفاقات ناگواری به دنبال داشته است. از کشته شدن «علیرضا بزرگزاده» کودک ۱۰ ساله‌ای که ۴ سال پیش از فرط گرما تنی به آب زد و طعمه گاندو شد و برای همیشه پدر و مادرش را عزادار می‌کند، تا «حوا رئیسی» ۸ ساله که سال گذشته برای شست و شوی و برداشتن آب، نزدیک آب رودخانه شد و دستش را از دست داد.

هر چند وقت یکبار به دلیل عدم وجود لوله کشی آب در بیش از یک هزار و ۳۰۰ روستای سیستان و بلوچستان شاهد حوادث ناگواری در این منطقه هستیم که یکی از آنها غرق شدن و نقص عضو کودکان بر اثر جمله تمساح است

اما این پایان خاطرات غم‌انگیز کودکان بلوچ و گاندوها نبود و امیرحمزه کودک ۱۰ ساله دیگری بود که در تابستان امسال براثر حمله گاندو دستش به شدت آسیب دید و متأسفانه دستش از مچ قطع شد. اما متأسفانه بازهم داستان فقط به اینجا ختم نمی‌شود زیرا مصیبت‌های بی آبی همچنان در بلوچستان ادامه دارد و هر چند وقت یکبار به دلیل عدم وجود لوله کشی آب در بیش از یک هزار و ۳۰۰ روستای این منطقه شاهد حوادث ناگواری هستیم که یکی از آنها غرق شدن کودکان در رودخانه‌ها و هوتگ‌های جنوب بلوچستان است.

بعد از ظهر روز دوشنبه سوم شهریور ماه ۹۹ دو کودک بنام‌های «فاطمه پا» ۳ ساله و «یحیی گرگیج» ۲ ساله هنگامی که برای برداشت آب به کنار هوتگ رفته بودند، غرق شدند. همچنین در همان روز در حادثه‌ای دیگر «یسنا پادیان» کودک ۵ ساله اهل روستای «هدار» از توابع بخش مرکزی شهرستان «راسک» نیز هنگامی که برای بازی در کنار رودخانه رفته بود، غرق شد و جان باخت.

حالا باید نام این کودکان معصوم را به لیست قربانیان قبلی از جمله «علی اکبر بشکار» ۶ ساله اهل روستای «سند مراد» از توابع بخش مرکزی شهرستان «دشتیاری» که در اول شهریور ماه ۹۹ در هوتگ غرق شد و جان باخت و همچنین «علی اصغر بهرا» از روستای «عارف آباد» بخش «نوبندیان» شهرستان چابهار اضافه کرد.

اما از همه این موارد ناراحت کننده تر نحوه برخورد مسئولان استان سیستان و بلوچستان با این موضوع است زیرا معمولاً یا سعی می‌کنند این کمبودها و مشکلات را توجیه کنند و یا گاهی هم آنها را تکذیب می‌کنند. به عنوان مثال پس از قطع شدن دست «امیر حمزه»، وحید پور مردان، مدیر کل محیط زیست سیستان و بلوچستان به جای پاسخگویی به رسانه‌ها و افکار عمومی، توپ را در زمین اهالی منطقه بلوچستان انداخت و با انتشار خبری از روابط عمومی مجموعه خود با تیتر «شنا و بی احتیاطی چند پسربچه در فصل زاد و ولد تمساح پوزه کوتاه، دردسر ساز شد» سعی داشت که اهالی منطقه را مقصر نشان دهد.

تصور اینکه کودکانی چه برای تأمین منابع آب چه برای بازی و آب تنی برای همیشه معلول شوند و یا در خطر مرگ قرار بگیرند غم‌انگیز و رعب آور است. اما نکته این گزارش در این خصوص است که چرا به موضوع تمساح خیالی دریاچه چیتگر این همه ضریب داده می‌شود در حالی که موضوع کم آبی و از بین رفتن کودکان استان سیستان و بلوچستان این همه مورد توجه افکار عمومی قرار نمی‌گیرد.

رسانه‌ها مقصر اصلی عدم توجه به مناطق محروم

از همین رو مجتبی جهانتیغ، کارشناس امور رسانه اظهار داشت: قطعاً پیشرفت و توسعه هر منطقه‌ای در گرو انعکاس درست مشکلات و همچنین تلاش برای برطرف شدن آن هاست و در این میان نقش رسانه‌ها در دیده شدن مشکلات بسیار حائز اهمیت است.

وی با تاکید بر اینکه خبرنگاران باید با شناسایی نقاط ضعف، عملکرد مسئولان را به چالش بکشند، افزود: در بسیاری از موارد مسئولان خصوصاً در استان‌های محروم کشور از مصونیت رسانه‌ای برخوردار هستند و هیچ رسانه‌ای برای به چالش کشیدن آنها اقدامی انجام نمی‌دهد.

این فعال رسانه‌ای با تاکید بر اینکه ریشه یابی این موضوع نیاز به یک کار اصولی و بنیادی دارد، ادامه داد: به نظر من بسیار از اصحاب رسانه دارای خود سانسوری هستند و یا اینکه در انتخاب اولویت‌های خبری خود دچار اشتباه هستند.

وی گفت: قطعاً موضوع تمساح خیالی چیتگر به دلیل بازخورد و انعکاس رسانه‌ای بسیار آن تا سال‌ها از ذهن بسیاری از مردم ایران پاک نمی‌شود اما موضوع قربانی شدن کودکان بلوچ به وسیله تمساح‌ها آن هم به جرم نداشتن آب را بسیاری از مردم ایران حتی به گوششان هم نرسیده است.

جهانتیغ تصریح کرد: همانطور که پیش بینی می‌شد موضوع تمساح در حوالی دریاچه چیتگر تکذیب شد و پایتخت نشینان هم راحت‌تر از همیشه حوالی این دریاچه قدم می‌زنند و از باد خنکی که از غرب می‌وزد، لذت می‌برند. اما موضوع بی آب مردم سیستان و بلوچستان و قربانی شدن کودکان آنها تا سال‌ها از نگاه‌ها پنهان خواهد ماند.

وی بیان کرد: واقعاً نمی دانم چند کودک بلوچ دیگر باید قربانی شوند تا رسانه‌ها و مسئولان کشور توجهشان به استان سیستان و بلوچستان جلب شود و متوجه باشند که مردمان غیور و مرزدار این استان از بسیاری از امکانات بدیهی شهرهای بزرگ کشور از جمله آب بهداشتی محروم هستند.

در مجموع به نظر می‌رسد همانطور که مردم محلی هم عقیده دارند قطعاً وجود گاندو ها موجب برکت و رحمت است به شرط اینکه مسئولان هم شرایط مناسبی هم برای زندگی این گونه جانوری و هم برای میزبانان مهربانشان ایجاد کنند و هرچه زودتر موضوع آبرسانی روستاهای جنوب سیستان و بلوچستان به نتیجه برسد و در این میان نقش رسانه‌ها و همینطور فعالان محیط زیست نیز بسیار حائز اهمیت است.

از همین رو امیدواریم همانطور که در موضوع تمساح چیتگر همه رسانه و فعالان محیط زیست ورود کردند و موجب برجسته شدن آن شدند در موضوع بی آبی بلوچستان و مخاطرات زیست محیطی آن نیز همکاری و تلاش بیشتری داشته باشند.

منبع: مهر

70