مهار سیلاب‌ های غرب مازندران با افزایش طرح‌ های آبخیزداری

وقوع سیلاب و طغیان رودخانه‌ها در غرب مازندران طی یک دهه اخیر بارها مشاهده شده و خسارات متعددی نیز به ساکنان شهرها و روستاهای مختلف این منطقه وارد کرد. مروری بر خبرهای مرتبط با سیل‌های رخ داده در مازندران طی چند سال اخیر نشان می‌دهد که سیلاب در این نقطه از استان به صورت بالقوه ساکنان مناطق مختلف به ویژه روستاها را تهدید می‌کرد و هر سال بخش مهمی از زیرساخت‌های منطقه به ویژه در حوزه راه از وقوع این سیل‌ها آسیب جدی می‌دید. وضعیتی که به اعتقاد کارشناسان ریشه در اجرا نشدن طرح‌های آبخیزداری در این منطقه داشت. نبود طرح‌های آبخیزداری در سال‌های گذشته سبب شده بود که با بارندگی‌های شدید و طغیانی شدن رودخانه‌ها هر سال خسارت‌های سنگینی به منطقه وارد شود.

با نگاهی به مساحت ۶۴۰ هزار هکتاری حوزه آبخیزداری زیر پوشش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران - نوشهر که غرب مازندران را با ۳۱۳ هزار هکتار عرصه جنگلی و ۱۹۷ هزار هکتار مرتع از رامسر تا رویان زیر پوشش دارد، اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری با توجه به وسعت زیر پوشش و جمعیت ثابت و شناور آن بیشتر احساس می‌شود.

نگاه ویژه به طرح‌های آبخیزداری

اهمیت اجرای طرح‌های آبخیزداری در مازندران و به ویژه مناطق غربی این استان که خسارات متعددی از سیلاب‌ها و طغیان رودخانه‌ها دیده بود سبب شد که دولت تنها در چهار سال اخیر اعتبارات مورد نیاز برای اجرای ده‌ها طرح آبخیزداری برای این منطقه را تأمین کند. به طوری که با تخصیص ۵۳۰ میلیارد ریال اعتبار از محل صندوق توسعه ملی و استانی، عملیات اجرای ۱۸۴ طرح آبخیزداری در ۴۰۰ هزار هکتار از عرصه‌های منابع طبیعی غرب مازندران را به سرانجام رساند.

به گفته معاون فنی و آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران - نوشهر از این تعداد ۶ پروژه شامل سازه بندهای مشبک بتنی موسوم به سرشاخه‌گیر بر روی رودخانه‌های مهم منطقه از جمله رودخانه‌های کرکرودسر و خیرود نوشهر، تیروم‌رود تنکابن و چالکرود و پلنگ‌رود و میجران شهرستان رامسر با ۸۴ هزار و ۶۴۰ هکتار، عرصه‌های منابع طبیعی منطقه را پوشش می‌دهد.

محمدرسول رجبی گفت: ۱۷۸ طرح آبخیزداری ساخته شده در چهار سال گذشته در منطقه نیز بندهای سنگی ملاتی و سنگی کابیونی و دیوار سنگی ملاتی هستند که بیش از ۳۱۵ هزار هکتار حوزه منابع طبیعی منطقه را در بر می‌گیرد.

وی خاطرنشان کرد: این میزان طرح آبخیزداری طی چهار سال اخیر در حالی اجرا شده که از آغاز اجرای عملیات آبخیزداری در منابع طبیعی تا پایان سال ۱۳۹۵ فقط در ۱۶۰ هزار و ۶۷۵ هکتار حوزه منابع طبیعی طرح‌های آبخیزداری اجرا شده بود. این میزان افزایش اجرای طرح‌های آبخیزداری بیانگر نگاه ویژه به پیشگیری از بحران و حفظ منابع طبیعی منطقه به عنوان یکی از مناطق مهم گردشگری و همچنین حفاظت از عرصه‌های طبیعی و به ویژه جنگل‌های هیرکانی در مقابل سیلاب است.

وی بر لزوم اجرای طرح‌های آبخیزداری در محدوده ۱۶ رودخانه از ۳۴ رودخانه غرب مازندران تاکید کرد و افزود: تاکنون سازه‌های بندهای مشبک بتنی موسوم به سرشاخه‌گیر در ۶ رودخانه این منطقه اجرا شد. اما با توجه به سازه‌های سنگینی که این سرشاخه‌گیرها دارند برای اجرای این پروژه در ۱۰ رودخانه مد نظر دیگر به اعتبارات زیادی نیاز است.

مهم‌ترین نتایج اجرای طرح‌های آبخیزداری کاهش خطرات ناشی از سیل، کنترل فرسایش خاک به همراه توسعه و تقویت پوشش گیاهی در شیب‌های ناپایدار و تامین آب برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی است.

کاهش سیل

مازندران پس از گیلان از نظر میانگین بارندگی رتبه دوم کشور را دارد که با توجه به مدیریت نشدن آب‌های سطحی، در سال‌های گذشته خسارات زیادی بر تاسیسات زیربنایی، مسکونی، کشاورزی و پوشش گیاهی و خاک در غرب مازندران وارد شده است. با مرور خسارات سال‌های نه چندان دور ناشی از سیلاب در غرب مازندران، عمق فاجعه‌هایی که سیل برای منطقه به بار آورده و تبعات سنگینی و مختلفی را در پی داشته بیشتر مشخص می‌شود.

در این زمینه می‌توان به تجربه تلخ چند سیل سال‌های اخیر در غرب مازندران اشاره کرد. برای نمونه بارش شدید باران در مهر ۱۳۹۷ که موجب بروز سیل در تنکابن شد، بیش از ۷۰۰ میلیارد تومان خسارت به ۲ هزار و ۵۰۰ واحد مسکونی، ده‌ها واحد تجاری و صنعتی و همچنین زمین‌های کشاورزی، تاسیسات زیربنایی وارد کرد و علاوه بر آن به دلیل فرسایش خاک و از بین بردن پوشش گیاهی آسیب‌های زیادی به منابع طبیعی جنگل‌ها و مراتع منطقه زد.

همان روز سیل ۵۶ میلیارد تومان به تاسیسات زیربنایی، ابنیه و واحدهای مسکونی شهرستان نوشهر خسارت وارد کرد و موجب فروریختن پل موسی‌آباد در مسیر ارتباطی کمربندی نوشهر - چالوس شد که با توجه به حجم بالای تردد خودرویی استان‌های گیلان و تهران به شرق مازندران، برای مدتی از این مسیر ترافیک شدید را در داخل شهر ایجاد کرد.

همچنین ۶۰۰ میلیارد تومان برآورد خسارت در دو سیل اسفند ۱۳۹۷ و فروردین ۱۳۹۸ بود که به بیش از ۹۱ هزار هکتار اراضی زراعی و باغی خسارت زد و علاوه بر آن با آسیب زدن به برخی واحدهای فعال در صنعت طیور و پرورش آبزیان، از بین رفتن تعداد زیادی کندوی عسل و تلف شدن دو هزار رأس دام خسارت اقتصادی سنگینی به اشتغال مولد این منطقه وارد کرد. عمده این خسارات نیز متوجه روستانشینان بود.

کاهش فرسایش خاک

روند تجدید حیات گونه‌های مختلف گیاهی در بیشتر مناطق جنگل‌ها و مراتع طی سال‌های اخیر به دلیل از بین رفتن لایه مفید و مؤثر خاک دچار مشکل شد. این روند در غرب مازندران به خاطر افزایش و شدت میزان بارندگی شدیدتر است و افزایش سیل‌ در این منطقه نیز بیانگر همین وضعیت بحرانی است.
استاد خاک‌شناسی دانشگاه آزاد چالوس با بیان این که خاک سرمایه با ارزش و تخریب آن غیر قابل جبران است، گفت: اجرای برنامه‌های آبخیزداری تاثیر بسزایی برای مقابله با کاهش پوشش گیاهی در مناطق جنگلی و مراتع خواهد داشت.

دکتر توفیق احمدی به سایر پیامدهای فرسایش خاک در منطقه اشاره کرد و گفت: از سوی دیگر حیات موجودات دریایی نیز با ورود خاک شسته شده از بالادست و کاهش اکسیژن آب به مخاطره می‌افتد و حتی رسوب خاک در مزارع نیز بروز مشکلاتی را در حوزه کشاورزی به همراه خواهد داشت.

طبق نظر کارشناسان با اجرای طرح‌های آبخیزداری به ازای هر هکتار پوشش عرصه‌های طبیعی از فرسایش سالانه دو تن خاک در هکتار جلوگیری می‌شود که با توجه به مساحت ۴۸ هزار و ۸۳۵ هکتاری سازه‌های آبخیزداری اجرا شده در اراضی غرب مازندران می‌توان گفت که طی چهار سال اخیر از فرسایش حدود ۹۷ هزار تن خاک حاصلخیز و ارزشمند منطقه پیشگیری شد.

در کشورهای توسعه یافته اجرای طرح‌های آبخیزداری از اولویت ویژه‌ای برخوردار است. زیرا علاوه بر ممانعت از فرسایش به ازای هر هکتار، سالانه چهار تن رسوب در هکتار کنترل خواهد شد. به عبارتی از ایجاد حدود ۲۰۰ هزار تن رسوب نیز در غرب استان جلوگیری شد.

تقویت سفره آب‌های زیرزمینی و افزایش پوشش گیاهی

یکی از مسائل مهمی که ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری را بیش از پیش پررنگ می‌کند بحران کاهش بارندگی و آب در کشور و پیرو آن در مازندران است. بر اساس آمارها در سال زراعی ۹۸-۹۹ (اول مهر ۱۳۹۸ تا پایان شهریور ۱۳۹۹) به طور میانگین ۷۸۷ میلیمتر بارندگی در مازندران ثبت شد که این میزان بارندگی نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن ۸.۳ درصد کاهش داشت.

امروز مشکل کمبود آب در کشور به یک بحران جدی بدل شده و یکی تاثیرگذارترین راه‌های برون‌رفت از آن نیز اجرای پروژه‌های آبخیزداری است تا علاوه بر کنترل خطرات سیلاب‌ها، در تامین آب با تغذیه سفره‌ آب‌های زیرزمینی در مازندران به عنوان قطب تولید محصولات کشاورزی از این معضل کاسته شود.

کارشناسان جبران بحران آب و تامین آب سفره‌های زیرزمینی را یکی از تاثیرهای مهم آبخیزداری بیان می‌کنند. به گفته کارشناس آبخیزداری اداره منابع طبیعی مازندران - نوشهر به ازای هر هکتار عرصه منابع طبیعی زیر پوشش آبخیزداری سالانه ۵۳۰ متر مکعب آب باران و برف ذخیره می‌شود.

دکتر زهرا ابراهیمی خاطرنشان کرد: با سرمایه‌گذاری ۵۳۰ میلیارد ریالی دولت طی چهار سال اخیر سالانه بیش از ۲۵ میلیون متر مکعب آب که رقم قابل ملاحظه‌ای است در این منطقه به سفره‌ آب‌های زیرزمینی افزوده شد.

از سوی دیگر اجرای طرح‌های آبخیزداری موجب افزایش پوشش جنگلی و مرتعی و نیز محصولات کشاورزی منطقه می‌شود. به طوری که به گفته کارشناسان اجرای آبخیزداری به ازای هر هکتار، افزایش ۱۲۰ کیلوگرمی علوفه و پوشش گیاهی در عرصه‌های منابع طبیعی را به همراه دارد. یعنی با توجه به مساحت ۴۸ هزار و ۸۳۵ هکتاری سازه‌های آبخیزداری اجرا شده در مناطق زیر پوشش اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری مازندران - نوشهر این میزان سالانه ۵ هزار و ۸۶۰ تن برآورد می‌شود.

بومی‌سازی سرشاخه‌گیرها

نخستین سازه آبخیزداری در عرصه‌های تحت مدیریت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران - نوشهر، به صورت پایلوت و فلزی روی رودخانه کاظم‌رود شهرستان عباس‌آباد ساخته شد که برگرفته از نمونه ژاپنی بود و علاوه بر داشتن برخی نواقص، با اکولوژی منطقه سازگار نبود و کارآیی لازم را برای مقابله با سیل و تخریب پل‌ها و ابنیه نداشت.

ولی با بومی‌سازی این سازه‌ها و تغییر ساختار آن از شبکه‌های فلزی به بتون مسلح از سال ۱۳۸۳ سازه جدیدی به عنوان سد مشبک سرشاخه‌گیر طراحی و اجرا شد و طی چند سال اخیر با ساخت سدهای مشبک سرشاخه‌گیر، سیلاب‌ها کنترل و مدیریت شد. عملکرد این سدها به گونه‌ای است که هنگام وقوع سیلاب تنه‌ها و شاخه‌های درختان و سنگ‌های غوطه‌ور در سیلاب پشت این سدهای مشبک متوقف شده و بعد از نشست سیلاب، استحصال آنها نیز به لحاظ اقتصادی برای مردم منطقه آورده مالی به همراه دارد.

امروز همچنین شاهد تبدیل سدهای مشبک سرشاخه‌گیر به جذابیت گردشگری هستیم و استقبال مردم از این مکان برای گردشگری منجر به ساخت پارک‌هایی نیز در کنار آن‌ها همچون در حاشیه سد سرشاخه‌گیر کاظم‌رود عباس آباد شده است.

آبخیزداری به دانش و هنر برنامه‌ریزی مستمر و اجرای اقدام‌ات مکانیکی یا بیولوژیکی لازم برای مدیریت منابع حوزه‌های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک گفته می‌شود.
مازندران دارای دو اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری یکی در ساری مرکز این استان و دیگری در غرب مازندران با مرکزیت نوشهر است که حوزه اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان مازندران ـ نوشهر بیش از ۶۶۲ هزار هکتار از مساحت مازندران را در بر دارد.

منبع: ایرنا

68