آماری از گرمخانه های سراسر کشور
۱۰ استان گرمخانه ندارند
تهران و خراسان‌رضوی بیشترین گرمخانه‌ها را در میان استان‌های کشور دارند.
هر سال با شروع فصل سرما و سرد شدن هوا، موضوع ایجاد گرمخانه برای کارتن‌خواب‌ها و افراد بیخانمان به یکی از بحث‌های روز کشور تبدیل می‌شود. ایجاد یک سرپناه برای کسانی که این روزها سقفی بالای سر ندارند و از گزند سرما و باد و باران در امان نیستند، دغدغه اصلی فعالان اجتماعی و همچنین بهزیستی و شهرداری استان‌های مختلف کشور در این روزهاست. از سال‌ها پیش بحث ایجاد گرمخانه در استان‌های 31گانه کشور با محوریت مرکز استان در دستور کار شهرداری‌ها قرار گرفت تا جایی که امروز حدود 60گرمخانه در سرتاسر کشور پذیرای کارتن‌خواب‌ها و افرادی است که این روزها به هر دلیلی سقفی بالای سرشان نیست اما در این میان برخی از استان‌ها فاقد گرمخانه هستند و کارتن‌خواب‌هایشان باید روزهای سرد و برفی را هم با فرشی از کارتن و سقفی از آسمان سپری کنند. در این گزارش به بررسی گرمخانه‌های موجود در کشور به تفکیک استانی پرداخته‌ایم و وضعیت استان‌های فاقد گرمخانه یا در حال ساخت این سرپناه گرم را نیز مرور کرده‌ایم.
خراسان‌رضوی در صدر
بعد از تهران که به تناسب موقعیت و جمعیتش 20گرمخانه دارد، خراسان‌رضوی و شهر مشهد با 8گرمخانه در صدر استان‌های کشور واقع شده است. اینطور که سید‌مجتبی منتظری، رئیس سازمان فرهنگی و اجتماعی شهرداری مشهد می‌گوید این گرمخانه‌ها بر اساس تراکم افراد بیخانمان در نقاط مختلف شهر جانمایی شده‌اند و هر شب از ساعت 20تا 8صبح فردا با امکاناتی ازجمله جای استراحت، حمام، ارائه غذای گرم، مشاوره و مددکاری پذیرای افرادی هستند که در این سرما جایی برای ماندن ندارند. هم‌اکنون 8واحد گشت از شب تا صبح در معابر شهر مشهد تردد می‌کنند و کار دعوت و انتقال کارتن‌خواب‌ها به گرمخانه‌ها را انجام می‌دهند.
5گرمخانه در مازندران
هم‌اکنون در مازندران نیز 5گرمخانه وجود دارد که 2گرمخانه سهم ساری، 2گرمخانه سهم آمل و یک گرمخانه سهم قائمشهر است. از آنجا که مازندران یکی از استان‌های گردشگرپذیر کشور به‌حساب می‌آید، تلاش مسئولان شهرداری‌ها این است که با ساماندهی کارتن‌خواب‌ها در گرمخانه‌ها، فضای شهر را از این آسیب اجتماعی دور نگاه دارند.
به همین دلیل در شهریور همین امسال گرمخانه شهرداری قائمشهر نیز افتتاح شد تا شمار گرمخانه‌های مازندران به 5 برسد. پیش از افتتاح این گرمخانه، ساری 2گرمخانه برای بانوان و آقایان و آمل 2مرکز خدمات اجتماعی برای بی‌خانمان‌های خانم و آقا داشت.
8 استان کشور 2گرمخانه دارند
آذربایجان‌شرقی، البرز، سیستان‌و‌بلوچستان، فارس، قزوین، کردستان، کرمان و مرکزی هر یک دارای 2گرمخانه هستند و به این ترتیب به‌طور مشترک در جایگاه پنجمی استان‌های کشور قرار می‌گیرند. سهم اصفهان، خراسان‌شمالی، زنجان، گلستان، گیلان، لرستان، همدان و یزد نیز از گرمخانه‌های کشور، یک گرمخانه است. البته که خراسان‌جنوبی نیز یک گرمخانه دارد اما گرمخانه این استان را شهرداری ایجاد نکرده و به‌صورت غیردولتی اداره می‌شود.
10 استان آذربایجان‌غربی، اردبیل، ایلام، بوشهر، چهارمحال‌و‌بختیاری، خوزستان، قم، کهگیلویه‌و‌بویراحمد و هرمزگان در این روزهای سرد زمستانی فاقد گرمخانه هستند؛ استان‌هایی که برخی از آنها مانند آذربایجان‌غربی و اردبیل سردسیر هستند و برخی دیگر مانند سمنان کویری و سرمای خشک زمستانی‌شان زبانزد است، هر چند از شهرداری مراکز آذربایجان‌غربی، اردبیل و سمنان خبر می‌رسد این استان‌ها در حال ساخت گرمخانه‌هایشان هستند. نکته قابل‌تامل در این‌باره این است که 10استان یک‌سوم کشور را تشکیل می‌دهند و این یعنی کارتن‌خواب‌ها و افراد بیخانمان یک‌سوم کشور هیچ فضای امن و گرمی برای گذران روزهای سرد زمستان ندارند.
سهم کرمانشاه، 3گرمخانه
کرمانشاه نیز دارای 3گرمخانه است که ظرفیت اسکان بیش از 100بیخانمان را دارد. فرحناز محمدی، مدیرکل بهزیستی کرمانشاه به تازگی در گفت‌وگویی اعلام کرده است کرمانشاه 3گرمخانه دارد که از این تعداد 2گرمخانه مخصوص مردان و یک گرمخانه ویژه زنان است.
ظرفیت هر یک از گرمخانه‌های مردان 30تا 40نفر و ظرفیت گرمخانه زنان 20تا 25نفر است. این گرمخانه‌ها در پاییز و زمستان با تاریک شدن هوا پذیرای افراد کارتن‌خواب هستند و در آنها علاوه بر توزیع غذای گرم و صبحانه، امکان استحمام هم برای مراجعه‌کنندگان وجود دارد. توزیع بسته‌های بهداشتی، وسایل تزریق یک‌بار مصرف، ماسک و... هم از دیگر خدمات ارائه شده در این گرمخانه‌ها به‌حساب می‌آید.
گپ
کمیت بیشتر کیفیت را هم بالا می‌برد
لیلا ارشد در حوزه آسیب‌های اجتماعی آنقدر چهره شناخته‌شده‌ای است که نیاز به معرفی ندارد. او که حدود 4دهه از عمرش را وقف فعالیت اجتماعی در حوزه آسیب‌ها به‌ویژه حوزه زنان و کودکان کرده است، سال1385 مرکزی با نام «خانه خورشید» بنا کرد که در این مرکز به زنان آسیب‌دیده خدمت‌رسانی می‌کند. این تحلیل‌گر مسائل اجتماعی درباره وضعیت فعلی گرمخانه‌های کشور به همشهری می‌گوید: «شکی نیست گرمخانه‌ها برای کارتن‌خواب‌ها یک فضای امن هستند که به‌ویژه در فصول سرد سال آنها را از خطر سرمازدگی و یخ‌زدگی محافظت می‌کنند اما اینکه گرمخانه باید چه شرایطی داشته باشد، اهمیت زیادی دارد». مؤسس و مدیر خانه خورشید با بیان اینکه هم‌اکنون گرمخانه‌هایی داریم که هر شب حدود هزار کارتن‌خواب را پذیرش می‌کند، می‌افزاید: «این حجم بالای پذیرش موجب می‌شود عملا نتوانیم به اهدافی که در این حوزه ترسیم کرده‌ایم، دست پیدا کنیم. در گام نخست تردد هزار کارتن‌خواب در یک محله آن هم با شرایط خاصی که دارند موجب نارضایتی مردم محل می‌شود. این در حالی است که اساسا با این تعداد، امکان ایجاد پرونده‌های اجتماعی مناسب و اثرگذار برای این افراد وجود ندارد درحالی‌که ما انتظار داریم گرمخانه‌ها در کنار در اختیار قرار دادن جای خواب و غذای گرم، با حضور مددکاران اجتماعی و وقتی که برای کارتن‌خواب‌ها می‌گذارند، آنها را نسبت به ترک مواد‌مخدر و درنتیجه بازگشت به زندگی تشویق کنند». این فعال اجتماعی از ایجاد گرمخانه‌های کوچک محلی به‌عنوان راهکاری برای مدیریت هر‌چه بهتر پدیده کارتن‌خوابی نام می‌برد و اظهار می‌کند:«اگر این امکان وجود داشت که ما هم مثل بسیاری از کشورهای دنیا به جای ساخت چند گرمخانه بزرگ در شهر، خانه‌های کوچک اما پرتعدادی را به گرمخانه تبدیل می‌کردیم، هم مشکل نارضایتی همسایه‌ها رفع می‌شد و هم خدمت‌رسانی به کارتن‌خواب‌های پذیرش شده بهتر صورت می‌گرفت و ممکن بود آنها با تجربه احترام و توجهی که سال‌ها از آن محروم بودند به تغییر مسیر زندگی‌شان فکر کنند».
او ادامه می‌دهد:«با ایجاد گرمخانه‌های محلی، دسترسی این افراد به سرپناه‌های گرم راحت‌تر صورت می‌گیرد. هم‌اکنون از آنجا که ما تعداد محدودی گرمخانه داریم، کارتن‌خواب‌ها برای اینکه خودشان را به این مراکز برسانند، باید از وسایل حمل‌ونقل استفاده کنند که قاعدتا نه از پس تامین هزینه‌اش برمی‌آیند و نه اساسا حوصله انجام این کار را دارند درحالی‌که اگر ما در هر محله‌ای یک خانه اسکان شبانه داشته باشیم، افرادی که به هر دلیلی سقفی بالای سرشان نیست می‌توانند به راحتی خودشان را به این مراکز برسانند. به‌طور کلی در این مراکز کوچک است که خدمات‌رسانی با کیفیت بهتری انجام می‌شود و آن‌وقت است که گرمخانه‌ها از یک بحث نگهداری صرف، به یک مکان اثرگذار در تغییر زندگی این افراد تبدیل خواهند شد».
مکث
مددکاری جامعه‌ای؛ دوای درد
هم‌اکنون شهرداری‌ها متولی ایجاد گرمخانه‌ها در کشور هستند و بهزیستی نیز با در اختیار گذاشتن نیروی متخصص و مددکار به گرمخانه‌ها سهم خودش در ساماندهی پدیده کارتن‌خوابی را ادا می‌کند اما به‌نظر می‌رسد برای انجام یک کار جدی و اثرگذار در این حوزه، باید کار را به‌دست متخصصان و فعالان این حوزه بسپاریم؛ موضوعی که احمد بخارایی، استاد جامعه‌شناسی و مدیر گروه مسائل و آسیب‌های اجتماعی انجمن جامعه‌شناسی ایران نیز به آن معتقد است.
این جامعه‌شناس و عضو هیأت علمی دانشگاه با اشاره به تجارب دیگر کشورها در ساماندهی موضوع کارتن‌خوابی به همشهری می‌گوید: «اساسا در جوامع پیشرفته از آنجا که افراد برای داشتن شغل و درآمد با موانع و مشکلات کمتری مواجه هستند، ما در این کشورها زیاد با پدیده کارتن‌خوابی مواجه نیستیم. نهایتا تعداد خیلی کمی از افراد تحت‌شرایط ویژه کارتن‌خواب هستند که خیریه‌ها با نگاه انسان‌دوستانه‌ای که دارند و امکانات حداقلی که از دولت‌ها می‌گیرند به وضعیت این افراد سامان می‌دهند. بنابراین وضعیت جامعه ما از حیث داشتن افراد بیخانمان و دیگر قشرهای آسیب‌پذیر ازجمله کودکان کار، متکدیان، زباله‌گردها و... با این جوامع قابل‌مقایسه نیست. در چنین وضعیتی صرف ایجاد گرمخانه در کشور و ساختن سرپناهی برای افراد بیخانمان یک راهکار موقتی در این حوزه به‌حساب می‌آید و درواقع حکم مسکن برای التیام درد ناشی از سرطان را دارد؛ یعنی گرمخانه‌ها در پدیده کارتن‌خوابی موقتا درد را کم می‌کنند اما قطعا قادر به درمان نیستند».
او ادامه می‌دهد: «اگر می‌خواهیم در این حوزه یک کار جدی انجام بدهیم، باید کار را به‌دست متخصصان که همان NGOها هستند بسپاریم و دست‌شان را باز بگذاریم تا خودشان سیاستگذاری کرده و بتوانند کار را از طریق کانال صحیح و علمی پیش ببرند؛ کاری که این روزها در دنیا در حال انجام است. متأسفانه هم‌اکنون سازمان‌های مردم‌نهاد در کشور ما پرقدرت نیستند چه برسد به اینکه بخواهند فعالیت اثرگذاری داشته باشند درحالی‌که در کشورهای پیشرفته دنیا مددکاری جامعه‌ای شکل گرفته که این نوع مددکاری فراتر از مددکاری اجتماعی است. بر این اساس، NGOهای بزرگ‌تر حلقه اتصال دولت با NGOهای کوچک‌تر هستند و نظامی تشکیل داده‌اند که در این نظام دولت یک نقش حداقلی و پشتیبانی دارد. چنین سیستمی علاوه بر اینکه بار بزرگی از روی دوش دولت برمی‌دارد، قطعا کاراتر است و می‌تواند کارهای بزرگ‌تری انجام دهد».
بخارایی تأکید می‌کند که اگر می‌خواهیم در حوزه آسیب‌های اجتماعی به‌ویژه موضوع مورد‌بحث کاری جدی و اثرگذار انجام بدهیم، تنها راهی که داریم واگذاری کار و سیاستگذاری به نهادهای مردم‌نهاد و پشتیبانی دولت از آنهاست.
