روز جهانی فوک‌ها و نگرانی از خطر انقراض فوک خزری

دریای خزر که گاهی بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقه‌بندی می‌شود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است. طول آن حدود ۱۰۳۰ تا ۱۲۰۰ کیلومتر و عرض آن بین ۱۹۶ تا ۴۳۵ کیلومتر است که بر اساس اطلاعات اعلام شده حدود ۸۵۰ گونه جانوری در آن زیست می‌کنند. فک خزری یا سگ آبی بزرگترین پستاندار این دریاچه است. جمعیت فک خزری هم اکنون به ۷۰ هزار قلاده رسیده است و که بر اثر کهولت سن، گرفتار شدن در تور صیادان، شکار و یا رشد جمعیت نمیوپسیس از بین می‌روند. براساس اعلام اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، فک خزری در زمره جانوران آسیب‌پذیر قرار داشته و نیاز شدید به حفاظت دارد، اما این حفاظت تنها مختص ایران نیست و باید کشور‌های روسیه، ترکمنستان، قزاقستان و جمهوری آذربایجان نیز در آن مشارکت کنند.

ساحل‌نشینان شمال به فک خزری سگ آبی می‌گویند. فک‌ها در میان هزار نوع جاندار خزر تنها پستاندار این دریا محسوب می‌شوند. فک‌ها جانورانی با ارزش‌اند که حتی با مدفوع خود یک منبع غذایی در دریای خزر به وجود می‌آورند و نابودی آن‌ها اکوسیستم خزر را به خطر می‌اندازد. فک‌ها در تابستان، بهار و پاییز بیشتر در آب‌های ایران زندگی می‌کنند و برای زایمان به مناطق یخی در شمال دریای خزر مهاجرت می‌کنند.

بقای نسل این حیوان نیاز به همراهی مردم و مسئولان دارد. گزارشات سالانه از مرگ فوک‌های خزری نشان دهنده گیر افتادن در تور‌های ماهیگری است که به علت عدم توان لازم برای رهایی از تور آنقدر دست و پا می‌زنند که خفه می‌شوند و سپس توسط صیادان به آب انداخته می‌شوند. برای حفظ این گونه باید صید این فک ممنوع اعلام شود و و در زمان گیر افتادن فک در تور اقدام لازم جهت رها سازی آن‌ها انجام دهند.

گاهی اوقات صیادان دیر متوجه می‌شوند و فک بر اثر خفگی جان می‌دهد، این حیوان واقعاً نمی‌تواند از عهده تور‌های صیادی برآید و دست و پا زدن‌های مداوم او برای رهایی از تور فایده‌ای ندارد. در زمستان ۲۰۱۸ شکار فک در روسیه ممنوع شد، اما تاکنون اقدام قابل ملاحظه‌ای در این زمینه صورت نگرفته است. تجارت پوست فک‌هاى خزر باعث شده تا برخی همچنان به شکار این فک بپردازند.

صیاد شیرازی، مسؤول مرکز درمانی و تحقیقاتی فک خزری درباره ویژگی‌ها و اهمیت فک خزری برای اکوسیستم خزر اظهار می‌دارد: حضور فک‌ها در پهنه بزرگ خزر بستگی به دمای آب دارد، آن‌ها با دمای پایین آب سازگارتر هستند و در فصول گرم سال خود را به عمق می‌رسانند.

وی با بیان اینکه فک خزری در رأس هرم غذایی خزر است، تصریح می‌کند: این جاندار می‌تواند زیرمجموعه‌های خود را کنترل کند، برخی از آبزیان که توانایی کمتری را دارند شکار می‌کند، نحوه شکار فک‌ها گزینشی است و به همین دلیل نسل بعدی جانداران شکارشده قوی‌تر هستند و تعادل زیستی در زنجیره غذایی خزر همواره برقرار است.

خطر مهم دیگر برای حیات فک‌ها آلودگی‌های نفتی به‌دلیل وجود پایانه نفتی در سواحل خزر در کنار پساب‌های صنعتی است که بسیار برای این حیوان و سایر جانداران خزر مضر است.

شناگران ماهر

فک پستانداری است که در آب زندگی می‌کند و تنها برای زادآوری، و گاهی برای استراحت به ساحل می‌آید. در خشکی بسیار کم‌تحرک، ولی در آب بسیار فعال است و با کمک پا‌های خود به سرعت شنا می‌کند. فک‌ها از دست‌هایشان برای حفظ تعادل استفاده می‌کنند.

بدن این پستاندار برای زندگی در آب تغییراتی کرده است. میان انگشتان دست و پای آن پرده‌ای وجود دارد که باعث می‌شود دست‌ها و پا‌ها شبیه باله‌ای برای شنا شود. پا‌ها در انتهای بدن و در امتداد دم قرار گرفته‌اند. به‌همین دلیل فک‌ها نمی‌توانند به‌راحتی روی زمین راه بروند.

مهاجرت سالانه

فک‌های دریای خزر مهاجرت سالانهٔ منظمی دارند. آن‌ها به دمای آب بسیار وابسته‌اند. وقتی دمای آب افزایش می‌یابد، آن‌ها به بخش‌هایی که آب عمیق‌تر و قاعدتاً سردتر است، مهاجرت می‌کنند.

خطرات محیطی

شیر فک‌ها ۱۲ درصد چربی دارد. در زمان‌های گذشته، تعداد زیادی از فک‌ها برای استفاده از پوست و گوشتشان شکار می‌شدند. در حال حاضر هم هر سال تعداد زیادی از آن‌ها در تور‌های ماهی‌گیران گرفتار می‌شوند. برخی ماهی‌گیران می‌پندارند که فک‌ها از ماهیان تجاری، که منبع ارزشمندی برای آنان هستند، تغذیه می‌کنند. به همین سبب، به محض مشاهدهٔ فک‌ها، آن‌ها را می‌کشند. گرم شدن زمین، باعث ذوب یخ‌های بخش شمالی دریای خزر و در نتیجه نابودی زیستگاه‌های فک‌ها شده است. از عوامل دیگر کاهش شدید جمعیت فک‌های دریای خزر، آلودگی‌های محیطی و نوعی بیماری است که از سگ‌سانان به این گونه منتقل و در سال‌های گذشته موجب تلفات زیادی شده است. همچنین تور‌های صیادی و کاهش ماهیان کلیکا از جمله عواملی هستند که نابودی فک‌ها را سبب شده است.

یکی از عوامل اصلی نابودی فک‌ها تکثیر نوعی شانه‌دار ژله‌ای مهاجم به نام "نمیوپسیس" (شانه‌دار دریایی مهاجم) است که از طریق کانال ولگا- دن وارد خزر شده و ظرف سال‌های گذشته ضربه سنگینی بر اکوسیستم دریای خزر وارد کرده است. تکثیر این آبزی باعث به هم خوردن زنجیره غذایی آبزیان و کاهش ۱۰ برابری فک خزری شده است.

شانه‌دار‌های مهاجم نمیوپسیس در دریای خزر از پلانکتون‌ها تغدیه می‌کنند، پلانکتون‌های موجود در دریای خزر تا ۹۰ درصد کاهش یافته است. از آن جایی که پلانکتون‌ها غذای اصلی ماهی‌های کوچک کیلکا است، شمار کیلکا‌ها در این دریا کاهش چشم‌گیری داشته است. ماهی کیلکا نیز به نوبه خود منبع تغذیه بسیاری از آبزیان این دریا از جمله ماهیان خاویاری و فک دریای خزر است. در نتیجه اختلال در زنجیره غذایی آبزیان دریای خزر شمار انواع ماهی‌ها و فک‌ها تا ۱۰ برابر کاهش یافته است. فک‌ها با خوردن آبزیان بیمار و ایجاد تعادل در جمعیت آن‌ها، در اکوسیستم دریای خزر نقش مؤثری دارند.

آژیر خطر کاهش جمعیت فوک خزری در ایران

مدیرکل دفتر زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست از کاهش جمعیت فوک خزری در ایران خبر داد. داود میرشکار در خصوص آخرین وضعیت فوک خزری در ایران و کشور‌های حوزه دریای خزر اظهار کرد: براساس آخرین سرشماری در سال ۲۰۱۶، جمعیت فوک‌های خزری به ۷۰ هزار مورد رسیده است. ۳ مرکز امداد و نجات فوک خزری در کشور‌های حوزه دریای خزر (ایران، داغستان روسیه و قزاقستان) به کمک سازمان‌های مردم نهاد احداث شده است.

مافیای صیادان روسی به دنبال صید بی‌رویه فوک‌های خزری

مدیرکل دفتر زیست بوم دریایی سازمان حفاظت محیط زیست با بیان اینکه فوک خزری یکی از گونه‌های در معرض خطر انقراض است، تصریح کرد: ایران این گونه را در لیست گونه‌های مهاجر وحشی ثبت کرده است. زیستگاه این گونه در ایران در استان گلستان واقع شده است که اداره کل محیط زیست دو استان گیلان و مازندران نیز برای حفاظت از این گونه اقداماتی را انجام داده‌اند. آلودگی دریا‌ها و عوامل بیماری زا از جمله عوامل کاهش جمعیت فوک خزری هستند.

دوستادارن محیط زیست و آگاهان به ضرر‌های حذف این گونه برای مبارزه با تجارت پوست فک‌های خزری اقدامات زیادی انجام داده اند ولی با این وجود همچنان شاهد شکار فک ها و کمتر شدن این گونه با ارزشمند هستیم.

فراموش نکنیم که اکوسیستم خزر یک زنجیره است و اگر یکی از اجزای آن را از بین ببریم تبعات جبران‌ناپذیری در چرخه حیات زیست‌مندان دریا ایجاد می‌شود، با این اوصاف باید بیش از همیشه باور و اعتقاد داشته باشیم که حفاظت از فک خزری حفاظت از دریای خزر، و حفاظت از دریای خزر حفاظت از نسل امروز و آینده از مخاطرات محیط زیستی است.