ایران در روند بلندمدت خشکسالی به سر می‌‏برد/ ردپای بارندگی‌های مانسونی سیل‌ آسا در جنوب شرق کشور

دکتر علیرضا واعظی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی در گفت‌وگو با ایسنا،  با بیان اینکه در حال حاضر کشور در وضعیت "تنش آبی" قرار دارد، گفت: هر چه به جلو حرکت کنیم به واسطه سوء مدیریتی که روند فزاینده دارد و تنها به حل مشکلات روزمره می‌‌پردازد، از راه حل‌‌هایی که بتواند در افق میان مدت موجب توسعه متوازن کشور شود، دورتر می‌‌شویم.

وی با بیان اینکه به نظر من کشور "پنجره زمانی طلایی" برای مدیریت صحیح منابع آب را از دست داده است، اظهار کرد:  ما از پنجره زمانی که می‌‌توانستیم مدیریت کلان و مناسبی را داشته باشیم، گذر کردیم و واقعیت ماجرا این است که تنش آبی که اکنون با آن درگیر هستیم، ماحصل مدیریت نامناسب کمی و کیفی منابع آب در سال‌‌های گذشته بوده است که تغییر اقلیم به آن دامن زده است. به بیان دیگر تنش آبی که اکنون ایجاد شده، تنها ماحصل تغییر اقلیم نیست و قطعا این وضعیت ناشی از سوء مدیریت است که خود را به ما نشان داده است.

واعظی با ابراز تاسف از اینکه میزان مصارف آب و منابع آب در سطح استان‌‌های کشور، از حالت توازن خارج شده است، خاطر نشان کرد: برای نمونه بحران خشک شدن زاینده رود در اصفهان به سبب آن پدید آمده است که میزان مصارف (تخصیص) آب بیشتر از میزان آب در دسترس بوده و در چنین شرایطی کاملا مشخص است که تغییر اقلیم نیز به این مدیریت نادرست منابع آب دامن خواهد زد.

عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین به بیان دلایل رخداد تنش آبی در کشور پرداخت و توضیح داد:  نگرش غلط ما به تخصیص و مدیریت آب اولین دلیل ایجاد این شرایط است، چون ما به جای اینکه مدیریت منابع آب را در سطح حوضه آبریز انجام دهیم و سعی کنیم مصارف آب را در کل حوضه آبریز مدیریت کنیم، متاسفانه استانی نگاه کردیم و این در حالی است که آب و حوضه آبریز، مرزهای جغرافیایی را نمی شناسد.

وی اضافه کرد: از سوی دیگر  نمایندگان مجلس نیز با تمرکز بر انتقال صنایع به استان‌‌های خود، به سوء مدیریت منابع آبی کشور دامن زدند.

واعظی تاکید کرد: بر این اساس  لازم بود که ابتدا اصول آمایش سرزمین را به درستی رعایت می‌‌کردیم، به این معنا که در حوضه‌‌هایی که دچار کمبود آب بودیم و تنش آبی داشتیم، نباید صنایع آب‌بر را به آنجا انتقال می‌‌دادیم و این اقدام از اساس اشتباه بود و هرگز عزم ملی برای انجام یک جراحی اساسی برای حل این معضل وجود نداشته است. چون هر جراحی، هزینه‌بردار است و باید هزینه‌‌های مالی و نیروی انسانی آن پرداخت شود.

این محقق پژوهشکده علوم زمین با اشاره به تجارب دنیا در زمینه مدیریت استقرار صنایع آب‌بر، افزود: در کشورهایی که چنین اشتباهی را انجام دادند، صنایع آب‌بر خود را یکی دو سال تعطیل کردند و با استقرار آنها به سواحل، هزینه‌‌های این اقدام را پرداخت کردند؛ ولی در کشور متاسفانه عزم حل این مشکل وجود ندارد.

کشور دریایی با رویکرد بَری

وی ایران را یک کشور دریایی توصیف کرد که دارای سواحل وسیعی است و گفت: اکثر کشورهایی که به دریا راه دارند، بزرگترین و پرجمعیت‌ترین شهرهایشان در کنار بنادر بنا شده است، ولی در ایران به دلایل مختلف که از حوصله این متن خارج است، در طول قرون مختلف، رویکرد توجه به خشکی حاکم بوده است.

واعظی با تاکید بر اینکه شهرهای ساحلی به ویژه در جنوب کشور، کمترین جمعیت را در خود جای داده‌اند، ادامه داد: این شهرها متاسفانه کم برخوردار نیز هستند و این در حالی است که یکی از راهکارهای علاج‌بخشی تنش آبی که در آینده تغییر اقلیم نیز به آن دامن خواهد زد، این است که باید سعی کنیم از ظرفیت‌‌های دریا بیشتر استفاده کنیم.

عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین تاکید کرد: طرح‌‌های بهره‌برداری از ظرفیت دریا نباید تنها بر روی کاغذ باقی بماند.

گرفتاری زمینی‌‌ها با افزایش دمای ۳ تا ۴ درجه‌‌ای

این محقق در پاسخ به این سوال که آیا کشور به سمت ترسالی در حرکت است یا خشکسالی بیشتر، خاطر نشان کرد: واقعیت این است که تغییر اقلیم در دوره‌‌های زمین‌شناسی از بدو شکل گیری زمین همواره اتفاق افتاده است و دلیل آن تغییرات در میزان دریافت انرژی از سمت خورشید است، خورشید دارای چرخه‌‌های متفاوتی نسبت به زمین است و گردش زمین به دور خورشید، بر اساس ۳ چرخه که به آن چرخه‌‌های "میلانکوویچ" گفته می‌‌شود، صورت می‌‌گیرد و این چرخه‌‌ها نیز دوره بازگشت دارند.

وی اضافه کرد: برای مثال زمین در دوره بازگشت ۱۰۰ هزار ساله از مدار دایره شکل به مدار بیضی شکل تغییر مسیر داده است و زمانی که زمین به مدار بیضوی شکل می‌‌رسد، فاصله آن با خورشید بیشتر و در نتیجه زمین انرژی کمتری از خورشید دریافت می‌‌کند؛ از این رو کره زمین در زمانی که بشری بر روی آن زندگی نمی‌‌کرده، عصرهای یخبندان را تجربه کرده است.

واعظی با تاکید بر اینکه بر این اساس کره زمین بارها و بارها بین "زمین بسیار سرد" و "زمین بسیار گرم" در حرکت بوده است، گفت: زمانی که گفته می‌‌شود زمین بسیار گرم، منظور زمانی است که هیچ یخ قطبی بر روی زمین نبوده است، ولی الان در قطب‌‌های شمال و جنوب یخ‌‌های زیادی وجود دارد؛ ولی دوره‌‌های زمین شناسی نیز وجود دارد که یخ‌‌های قطبی در بخش‌‌های بسیار وسیع‌تری نسبت به عصر حاضر پیشروی داشته است، به این معنا که بخش‌‌های زیادی از اروپا را در بر گرفته بود.

عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی ادامه داد: از این رو باید این موضوع را بپذیریم که تغییر اقلیم صرف نظر از وجود بشر بر روی کره زمین، پدیده‌‌ای است که در طول تاریخ بارها رخ داده و در درجه اول ناشی از تغییرات در میزان دریافت انرژی از خورشید و همچنین فعالیت‌‌های آتشفشانی و جریان‌‌های اقیانوسی و دیگر موارد بوده است.

وی آغاز آخرین دوره‌‌ای که یخ‌‌های قطبی عقب رفتند و تقریبا به شرایط کنونی نزدیک شدیم را مربوط به ۱۱.۴ هزار سال قبل دانست و گفت: اما اکنون اولین بار است که بشر به دلیل انتشار گازهای گلخانه‌‌ای در جو، زمین را به سمت گرمایش جهانی می‌‌راند. گازهای گلخانه‌‌ای سبب می‌‌شوند که میزان کمتری از انرژی دریافت شده از خورشید، از سمت زمین به جو بازگردانده شود و از این رو مقدار بیشتری از این انرژی به سمت زمین باز می‌‌گردد و سبب می‌‌شود که زمین گرم‌تر شود.

این عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه بیشترین تغییرات دمایی که در دو هزار سال گذشته تا قبل از انقلاب صنعتی در کره زمین تجربه کرده‌‌ایم در حدود یک درجه سانتی‌گراد بوده است، اضافه کرد: این یک درجه سبب نشده که اختلال جدی در حیات بشر ایجاد شود، ولی در کنار آن وقتی گفته می‌‌شود عصر یخبندان رخ داده، تنها و تنها ۵ درجه سانتی‌گراد از دمای کره زمین نسبت به عصر حاضر کاسته شده است.

وی میانگین دمای کنونی کره زمین را ۱۵ درجه سانتی‌گراد ذکر کرد و افزود: در زمانی که تنها ۵ درجه سانتی‌گراد از این میزان کاسته شد، ما از آن با نام عصر یخبندان یاد می‌‌کنیم. از سوی دیگر اگر تنها ۴ تا ۵ درجه سانتی‌گراد افزایش دما داشته باشیم، کره زمین به اکوسیستمی تبدیل می‌‌شود که ما تاکنون آن را تجربه نکرده‌‌ایم.

واعظی خاطر نشان کرد: بر این اساس وقتی صحبت از گرمایش زمین می‌‌شود، هرگز نباید تصور شود که در خصوص افزایش دمای چشمگیری صحبت می‌‌کنیم. همین ۲ تا ۳ درجه افزایش دما موجب خواهد شد که زیست بشر بر روی کره زمین با مخاطرات جدی و برگشت ناپذیری مواجه شود.

به گفته این محقق در طول تاریخ، "زمین" همواره به زیست خود ادامه داده است، ولی این اولین باری است که بشر بر روی کره زمین سعی در مواجهه با این تغییرات دارد و باید خود را سازگار کند.

گازهای گلخانه‌‌ای گرفتاری دیگر زمین نشینان

این عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین با بیان اینکه میانگین گازهای گلخانه‌‌ای در ۲ هزار سال گذشته هرگز از حد ۳۰۰PPM بالاتر نرفته است، اظهار کرد: از بعد از انقلاب صنعتی، روند افزایش گازهای گلخانه‌‌ای پرشتاب بوده و اکنون به حدود ۴۲۰PPm رسیده است و بر اساس سناریوهای گرمایش جهانی تخمین زده می‌‌شود که اگر شرایط موجود ادامه یابد و اقدام جدی برای کاهش گازهای گلخانه‌‌ای رخ ندهد، این میزان تا سال ۲۱۰۰ یعنی تا پایان قرن بیست و یکم به حدود ۱۳۰۰PPm تا ۱۳۷۹PPm خواهد رسید.

وی یادآور شد: مدل‌‌های گردش عمومی جو با استفاده از این سناریوها همچنین نشان می‌‌دهند که تا پایان قرن ۲۱ بین ۴ تا ۶ درجه سانتی‌گراد افزایش دما خواهیم داشت و می‌‌توان تصور کرد که این میزان افزایش، چه میزان تغییرات گسترده‌‌ای را در زمین ایجاد خواهد کرد.

ادامه روند خشکسالی در کره زمین

واعظی با بیان اینکه هم اکنون ما در روند بلندمدت خشکسالی در ایران به سر می‌‌بریم، گفت: ولی باید این نکته را مد نظر داشته باشیم که تغییر اقلیم لزوما به معنای "خشکسالی" و یا "ترسالی" نیست، بلکه مهمترین شاخص تغییر اقلیم، ایجاد  "به هم ریختگی اقلیم"  است.

به هم ریختگی اقلیم به این معنا است که ممکن است در نقاطی در کره زمین افزایش بارندگی را تجربه کنند و بیشتر از میانگین سالانه بارش دریافت شود و در نقاط دیگری چندین ماه یا حتی چندین سال خشکسالی را تجربه کرده و به یک باره بارندگی‌‌ها، سیل آسایی رخ دهد که به جای آنکه از منافع بارندگی منتفع شویم، با تخریب‌‌های سیلابی و هدر رفت آن حجم آب مواجه می‌شویم.

واعظی با بیان اینکه در چنین شرایطی منابع آب ایجاد شده، آب در دسترس نخواهد بود؛ تاکید کرد: از این رو اینکه ادعا شود که کل ایران خشکسال‌تر و یا تر سال می‌‌شود، حرف دقیق و علمی نیست؛ چون  در به هم ریختگی اقلیمی، مناطقی خشکسال‌تر می‌‌شود و در جاهایی تر سالی را تجربه خواهیم کرد.  

اما نکته مهم آن است که قطعا برای بهره برداری از منابع آب در دسترس، بسیار بهتر از گذشته باید برنامه‌ریزی شود که متاسفانه در کشور این مسائل در نظر گرفته نمی‌‌شود.

وی با تاکید بر اینکه باید بررسی شود که به عنوان مثال در جنوب شرق ایران در آینده چه تغییرات هیدرولوژیکی رخ خواهد داد، افزود: متناسب با نتایجی که به دست می‌‌آید، می‌‌توانیم برنامه ریزی مناسبی داشته باشیم.

کدام نقاط تنش آبی بیشتری را تجربه خواهد کرد

واعظی در خصوص اینکه کدام یک از نقاط کشور تنش آبی بیشتری را تجربه خواهد کرد، با بیان اینکه تاکنون مدل‌‌هایی که به پیش بینی با استفاده از سناریوهای تغییر اقلیم می‌‌پردازند، به توان و دقت کافی نرسیده‌‌اند، خاطر نشان کرد: ولی دقت و عملکرد این مدل‌‌ها مدام در حال بهبود است.

مطالعات اخیر من به همراه گروهی از محققان داخلی و خارجی در خصوص بازسازی تغییرات دیرینه اقلیمی در جنوب شرق، گویای این واقعیت است که چگونه اقلیمِ فرونشست جازموریان در طول تاریخ تغییر یافته و در چه دوره‌‌هایی ترسالی و در چه دوره‌‌هایی خشکسالی را تجربه کرده است و در چه دوره‌‌هایی دریاچه جازموریان بسیار بزرگتر و به صورت دائمی بوده است.

وی نحوه سازگاری تمدن ۵ هزار ساله "هلیل رود" در جازموریان با تغییرات دیرینه اقلیم را از دیگر نتایج به دست آمده از این مطالعه عنوان کرد و افزود: یکی از نتایج این تحقیق این است که در ۴۲۰۰ سال پیش یک دوره بسیار خشک در این منطقه رخ داده است و تمدن "هلیل رود" که بر مبنای مطالعات باستان‌شناسی جزو ۲ یا ۳ شهر بزرگ دنیا در آن زمان محسوب می‌‌شده است، به طور کامل با این خشکسالی از بین می‌‌رود و تا صدها سال بعد دوباره بقایایی از این تمدن در این منطقه دیده نمی‌‌شود.

عضو هیات علمی پژوهشکده علوم زمین با تاکید بر اینکه این نتایج به ما یادآور می‌‌شود که باید از تاریخ درس بگیریم، بیان کرد: مدل‌سازی‌‌های اقلیمی در منطقه جنوب شرق ایران، وضعیت نسبتا خشک‌تری را در آینده نشان می‌‌دهند، ولی با توجه به این که ما در این مطالعه هم مدل‌سازی آینده را انجام دادیم و هم با استفاده از داده‌‌های آزمایشگاهی وضعیت دیرینه اقلیمی منطقه را بازسازی کردیم؛ ادعا کردیم که میزان قدرت و شدت سامانه مانسون در آینده با ادامه روند گرمایش جهانی در جنوب شرق ایران تاثیرگذار خواهد بود و ما احتمالا افزایش بارندگی مانسونی در کنار کاهش بارندگی‌های مدیترانه‌‌ای را خواهیم داشت.

این محقق در این باره توضیح داد: بارندگی‌های شدید "مانسونی" به واسطه اختلاف دمای نهان بین اقیانوس هند و شبه قاره هند، سبب طوفان‌‌هایی می‌‌شوند که کشور هند و بسیاری از کشورها را تحت تاثیر قرار می‌‌دهند. ولی در سناریوی گرمایش جهانی، این اختلاف دمای نهان بیشتر خواهد شد و زمین گرم‌تری خواهیم داشت.

وی اضافه کرد: زمانی که این اختلاف دما بیشتر شود، خط جغرافیایی "مرز منطقه همگرای بین حاره‌‌ای" به سمت شمال حرکت می‌‌کند و به واسطه حرکت این خط به سمت شمال، بارندگی‌‌های مانسونی قوی‌تر می‌‌شوند و هم نفوذ بیشتری در کشور پیدا می‌‌کنند.

واعظی با بیان اینکه در حال حاضر رد پایی از بارندگی‌‌های "مانسونی" در جنوب شرق ایران مشاهده می‌‌شود، ادامه داد: زمانی که این اختلاف دما بیشتر شود؛ مرز منطقه همگرایی حاره‌ای جلوتر خواهد آمد و سبب می‌‌شود که مانسون تاثیر بیشتری در کشور داشته باشد.

به گفته وی،  ماهیت بارندگی مانسونی، بارندگی‌‌های سیل آسا است و از جنس بارندگی‌‌هایی است که باید نسبت به آن نگران باشیم و برنامه‌ریزی کنیم.