گوهرشاد نگین فیروزه‌ای درخراسان

ملیحه جهانبخش

بنایی از عهد تیموری که به روایتی در اوایل قرن نهم بنا شده است و در جنوب حرم مطهر رضوی به رواق‌های دارالسیاده و دارالحفاظ پیوسته‌است. مسجدی که یکی از قدیمی‌ترین مساجد شیعه تلقی شده است و از بعد تاریخی آن یکی از باشکوه‌ترین مکان‌هایی است که می‌توان تمام هنرهای قدسی اسلامی را در آن به تماشا نشست.

***

شاید کسی هنوز نداند که ایده‌ی ابتدایی ساخت این مسجد بی‌نظیر چگونه در ذهن عروسِ امیر تیمور، رقم خورد اما «گوهرشاد‌ آغا» که در تاریخ از او زنی با سیاست و دیندار و ثروتمند یاد می‌شود، تصمیم گرفت بنایی را به یادگار بگذارد که گذشت قرن‌ها هم ذره‌ای از شکوه و عظمت‌اش را کم نکند. او به معماران و مشاوران‌اش گفته بود که: »بنای مسجد بایستی به گونه‌ای ساخته شود تا دنیا، دنیاست بر قامت خود استوار بوده و نماسازی آن از هنرهای شاخص معماری اسلامی و خدایی باشد که تاکنون در هیچ بنا و مسجدی به کار گرفته نشده باشد«. به حق هم چنین شد و مسجد گوهرشاد از بُعد ساخت بنا، طراحی و اجرای آن الگویی از معماری اسلامی برای ایران و جهان اسلام شد.

***

مسجد گوهرشاد به سبک مساجد چهار ایوانی بنا شده است. در اطراف صحن مسجد، چهار ایوان و در فاصله این ایوان‌ها هفت شبستان ساخته شده است. گنبد فیرزوه‌ای و گلدسته‌های زیبا و هنر شگفت انگیزی که در قالب کاشی‌کاری‌های معرق و غیر معرق، کتبیه‌ها و خوشنویسی‌ها و... به کار رفته در تمامی این ایوان‌ها و شبستان‌ها تماشایی است. چهار ایوان مسـجد: «ایوان مقصوره» (طرف قبله)، «ایوان آب» (شرقی)، «ایوان غربی» و «ایوان دارالسـیادة» (شـمالی) مشـهور هسـتند.

در میان چهار ایوان مسجد، ایوان مقصوره شهرت بیشتری داد. وارد ایوان مقصوره که می‌شوی دنیایی از هنرهای گوناگون پیش چشمان‌ات می‌درخشند. از کتیبه بایسنقر (فرزند گوهرشاد) که در عهد تیموری زیباترین ثلث نویسی را به نام خود رقم زده است تا محراب مسجد که سنگ مرمر یکپارچه آن زیبایی آن را دو چندان کرده است. از ویژگی‌های منحصربه فرد دیگر این ایوان منبری است که به نام منبر صاحب الزمان شهرت دارد منبری از چوب گردو و گلابی مزین به منبت‌کاری‌های ‌نظیر است. سازنده این منبر «محمد، نجّار خراسانی» است که در سال ۱۳۲۵ به دستِ «حیدر نیکنام گلپایگانی» تعمیر شد.

«ایوان شمالی» که نام دیگر آن ایوان ساده است، پشت به قبله و قرینه ایوان مقصوره است. کتبیه‌ی معرق بسیار زیبایی که از دوران شاه عباس صفوی به جا مانده، سر در این ایوان است. در دیگر بخش‌های این ایوان نیز کتیبه‌هایی مرقم به سوره قرآنی با خط محمدرضا امامی اصفهانی به چشم می‌خورد. ایوان شمالی یکبار در سال 1366 مرمت شده است.

«ایوان شرقی» مسجد، متصل به ایوان امام خمینی(ره) است. سه طاق در ضلع جنوبی و شمال این ایوان در بخش فوقانی وجود دارد. کتبیه سر در ایوان و بر دو پایه ایوان و خط کوفی بر روی کاشی‌ها زینت بخش این ایوان است.

و «ایوان غربی» چهارمین ایوان مسجد گوهرشاد است. در داخل این ایوان نیز رو و پشت به قبله سه طاق وجود دارد و در وسط پایه‌های ایوان به خط بنایی سوره‌هایی از قران کریم مرقوم شده است.

گنبد فیروزه‌ای مسجد گوهرشاد نیز بر بالای ایوان مقصوره است در ارتفاعی به بلندی 41 متر، کتیبه‌ای با خط کوفی بر روی سطح خارجی آن که با آجر لعاب شده نقش بسته است. مناره‌های اطراف گنبد به ارتفاع 43 متر ساخته شده و کتیبه‌هایی بر روی آنها نیز نقش بسته است.

***

شبستان‌های مسجد گوهرشاد به صورت قرینه در اطراف ایوان‌ها قرار دارند. ویژگی مثال زدنی معماری این شبستان‌ها پایه‌های قطور، سقف ضربی و معماری سنتی در مساجد ایران است. اگر چه بارها مرمت شده‌اند اما هنوز هویت و اصالت معماری قدیمی خود را حفظ کرده‌اند. این شبستان‌ها به نام‌های گرم، سبزواری، تبریزی، نهاوندی، میلانی، نجف آبادی و علوی نامیده شده‌اند.

«شبستان گرم» در ضلع شرقی مسجد و بین ایوان شرقی و ضلع شمالی مسجد قرار دارد. «شبستان سبزواری»، واقع در ضلع جنوب ایوان شرقی است و شبستان کوچکی محسوب می‌شود. «شبستان تبریزی» که در گذشته به شبستان بزرگ مشهور بوده، بین ایوان مقصوره و رواق امام خمینی(ره) است. «شبستان نهاوندی» در ضلع جنوبی مسجد و بین ایوان مقصوره و بست شیخ بهایی و صحن قدس قرار دارد. «شبستان میلانی» واقع در ضلع غربی مسجد و «شبستان علوی» در ضلع شمالی بین راهروی قسمت شمالی و رواق دارالسیاده است.

این شبستان‌ها بنابر ضرورت، محل برگزاری جلسات قرآن، آموزش، سخنرانی، وعظ و تدریس علوم قرآنی و دینی، برگزاری مراسم عبادی اعم از جشن‌ها و عزاداری‌ها، اعتکاف، برگزاری دعای کمیل، دعای ندبه و دعای توسل و... است.

****

مسجد گوهرشاد با هشت ورودی به دیگر بخش‌های حرم مطهر رضوی متصل می‌شود که سه در ورودی در ضلع غربی مسجد را به بست شیخ بهاءالدین و سه ورودی در ضلع شمالی مسجد را به حرم مطهر و دو ورودی در ضلع جنوبی مسجد را به صحن قدس مرتبط می‌سازد. وسعت کل جامع گوهرشاد مشهد 9410 مترمربع است و از شمال به رواق دارالسیاده و دارالحفاظ، از جنوب به صحن قدس، از شرق به رواق امام خمینی(ره) و از غرب به بست شیخ بهایی محدود شده است.

صحن مسجد تقریبا مربعی شکل و مساحت حدودی آن 2850 متر است.  این مسجد بارها مرمت شده است. از عهد صفویه که به دلیل حمله ازبکان آسیب دیده بود و در دوران شاه عباس صفوی تعمیر شد تا در سال 1083 قمری که به خاطر زلزله خراسان شکستگی‌هایی در بنای آن ایجاد شده بود تا مرمت خرابی‌هایی که ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی بود و در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف گردید. پس از انقلاب نیز مرمت‌هایی در بخش‌های گوناگون مسجد انجام شده است که مجموعه آب نماها و آبخوری‌های وسط صحن بر زیبایی آن افزوده است. اما از پس قرن ها مسجد گوهرشاد چون آیینه تمام نمایی از معماری و هنری اسلامی در قلب خراسان و نگینی فیروزه‌ای در مشهد مقدس می‌درخشد.