چرا شمار طوفان‌های شن و گرد و غبار در خاورمیانه افزایش یافته است؟
عراق از اواسط آوریل شاهد هفت طوفان شن بوده است. این پدیده که سال به سال بدتر می‌شود، تهدیدی جدی برای سلامت و اقتصاد کشورهای خاورمیانه است.
به نظر می‌رسد هیچ چیز نمی‌تواند آن را متوقف کند. تنها در عرض چند دقیقه کل شهرها در مه غلیظی از غبار نارنجی فرو می‌رود. طوفان شن همیشه بخشی از زندگی روزمره مردم عراق بوده است اما فراوانی و شدت آن در سال‌های اخیر افزایش یافته است.
آخرین مورد طوفان شن در روز پنجشنبه (دیروز) باعث مرگ یک نفر و بستری شدن ۵ هزار نفر دیگر به دلیل مشکلات تنفسی شد.
سیف البدر، سخنگوی وزارت بهداشت عراق در بیانیه‌ای مطبوعاتی با اشاره به موارد بیماری با شدت متوسط یا کم گفت: «اکثریت این افراد از بیمارستان مرخص شده‌اند.»
وی افزود که بیشترین آسیب را افراد مبتلا به «بیماری‌های مزمن تنفسی مانند آسم» یا «سالمندان» به ویژه سالمندانی که از نارسایی قلب رنج می‌برند متحمل شده‌اند.
فراتر از مشکلات بهداشتی، این پدیده زخمی بر اقتصاد عراق است. فرودگاه‌های بغداد، نجف، اربیل در روزهای شدت گرفتن طوفان شن به دلیل عدم دید کافی مجبور می‌شوند برای ساعاتی پروازهای خود را متوقف کنند.
از سوی دیگر طبق گزارش سازمان جهانی هواشناسی، ماسه نیز اثرات نامطلوب زیادی بر روی کشاورزی دارد. ماسه با خفه کردن نهال‌ها عملکرد رشد گیاه را کاهش می‌دهد، فتوسنتز کم می‌شود و فرسایش خاک زیاد.
علاوه بر این رسوبات گرد و غبار باعث انسداد کانال‌های آبیاری یا بدتر شدن کیفیت آب در رودخانه‌ها و نهرها می‌شود.
در زمان رخ دادن این طوفان‌ها بسیاری از فعالیت‌ها باید متوقف شود و کشورهای منطقه مبالغ نجومی را از دست می‌دهند. طبق گزارش سازمان ملل هر سال طوفان شن و گرد و غبار در شمال آفریقا و خاورمیانه مبلغ ۱۳ میلیارد دلار از تولید ناخالص داخلی را هدر می‌دهد.
یک طوفان شن عظیم در سپتامبر ۲۰۱۵ بخش زیادی از خاورمیانه را در برگرفت که منجر به بسته شدن فرودگاه‌ها، تصادف‌های جاده‌ای و بستری شدن شمار زیادی در بیمارستان‌ها شد.
پیش بینی می‌شود که اوضاع همچنان بدتر شود. یک مقام ارشد محیط زیست عراق در اوایل آوریل گفته بود که این کشور احتمالا در دو دهه آینده با «۲۷۲ روز گرد و غبار» در سال روبرو می‌شود و در سال ۲۰۵۰ به آستانه ۳۰۰ روز در سال خواهد رسید.
جنگ آب
طوفان‌های شن، به‌طور معمول زمانی رخ می‌دهند که بادهای شدید مقادیر زیادی شن و گرد و غبار را از زمین خشک و برهنه به هوا وارد کنند.
این خاک‌های خشک و نیمه‌خشک در عراق و خاورمیانه به‌ویژه تحت تاثیر گرمایش جهانی در حال افزایش است. با افزایش دما که گاهی اوقات به بیش از ۵۰ درجه می‌رسد و بارندگی کم، دوره‌های خشکسالی بیشتر می‌شود.
علاوه بر این، رقابت شدید بین کشورهای منطقه برای منابع آبی مناسب، توضیح دیگری بر این پدیده است.
طبق گزارش میدل ایست آی (Middle East Eye)، «ساخت سد غول‌پیکر آتاتورک در بالادست فرات و سد ایلیسو بر روی رودخانه دجله توسط ترکیه مورد نکوهش قرار گرفته است چرا که این دو سد باعث کاهش جریان آب این دو رودخانه اصلی منطقه و در پی آن خشکی زمین‌های جنوب عراق می‌شود.»
عراق نیز مانند همسایه خود ایران، بدون توجه به مدیریت منابع، سدسازی‌های متعددی را در سال‌های اخیر انجام داده است.
به گفته برخی از کارشناسان جنگ‌های پی در پی در عراق نیز می‌تواند عامل تشدید کننده دیگری باشند. در واقع در طول یک درگیری مسلحانه، تخریب شهری، زمین را خالی می‌کند و باعث ظهور طوفان‌ها می‌شود. به این موارد جابجایی جمعیت را نیز باید اضافه کرد که منجر به رها شدن زمین‌های زیر کشت می‌شود.
نمونه چین و سنگال
برای مقابله با طوفان‌های شن و اثرات نامطلوب آن بر سلامت و اقتصاد در سال‌های اخیر با ایجاد سیستم‌های نظارتی اقدامات پیشگیرانه صورت گرفته است. نخستین مرکز پیش‌بینی منطقه‌ای شمال آفریقا و خاورمیانه در سال ۲۰۱۴ در بارسلون افتتاح شد.
در تلاش برای کاهش اثرات این بلایای ناشی از بیابان زایی، مدیریت پایدار زمین باید طبق گزارش بانک جهانی به اولویت تبدیل شود.
پس از افزایش طوفان‌های شن، وزارت محیط زیست عراق به «ایجاد جنگل‌هایی که به‌عنوان بادشکن عمل می‌کنند» اشاره کرده است. این کشور می‌تواند از چین یا سنگال الگوبرداری کند، دو کشوری که به دنبال کاهش فراوانی و شدت طوفان‌های شن از طریق کارزارهای گسترده جنگل‌کاری هستند.
پکن از بیش از ۴۰ سال پیش شروع به کاشت درخت کرد. مقامات چینی قصد دارند تا سال ۲۰۵۰، ۱۰۰ میلیارد اصله درخت برای مبارزه با پیشروی صحرای گبی بکارند. به عبارت دیگر زمان برای عراق و سایر کشورهای خاورمیانه رو به پایان است.
وضعیت ایران چگونه است؟
علیرضا شهیدی، رئیس سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی ایران درباره منشا گرد و غبار در ایران گفت: «پیش از این تا گرد و غباری بلند می‌شد به طور کلی گفته می‌شد منشا خارجی دارد، اما در گرد و غبار اخیر که اکثر استان‌ها را هم درگیر کرد مشاهده شد قسمت اعظم گرد و غبار موجود در هوا منشا داخلی داشت.»
وی صبح امروز در نشستی خبری تاکید کرد: «بررسی‌های ما نشان داد ۳۰ درصد گرد و غبار منشأ خارجی داشت و ۷۰ درصد دیگر منشأ داخلی دارد.»
وی افزود: «ایران از ۲۰ سال پیش وارد یک دوره خشکسالی ۳۰ ساله شده که اکنون آثار این دوره خشکسالی را مشاهده می‌کنیم.»
این مقام ایرانی به گرد و غبار در تهران نیز اشاره کرد و گفت که «نگاهی به تهران و مناطق حاشیه آن نشان می‌دهد اطراف این شهر را کانون‌های تولید گرد و غبار فرا گرفته است، از فرودگاه امام خمینی گرفته تا بخش‌هایی از شهریار و این باعث می‌شود گرد و غبار به راحتی بلند شده و زندگی مردم را تحت تأثیر قرار دهد.»
این سخنان در حالی مطرح شد که میزان آلودگی هوا در آبادان به ۲۵ برابر حد مجاز رسیده است. وضعیت سایر شهرهای استان خوزستان نیز به همین صورت گزارش شده است به طوری که حبیب حی‌بر، معاون درمان دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز از مراجعه ۳ هزار و ۱۳۱ بیمار دارای علائم تنفسی به مراکز درمانی خوزستان در پی وقوع گرد و غبار در روزهای اخیر خبر داد.
