اردوغان در سفر به تهران به دنبال چه بود و چرا دست خالی برگشت؟

فهیم تاستکین در المانیتور نوشت: رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با لیستی بلندبالا از مشکلات به مذاکرات با همتایان روسی و ایرانی خود در تهران رفت، اما بدون هیچ نتیجه مشخصی از آن بازگشت. تنشی از مجادلات ترکیه با روسیه و ایران برطرف نشد و تلاش اردوغان برای گرفتن چراغ سبز برای مداخله نظامی جدید در سوریه بی‌پاسخ ماند.

برای اردوغان، گردهمایی ۱۹ ژوئیه که به عنوان بخشی از پلاتفرم سه جانبه آستانه در مورد سوریه برگزار شد، دیداری رودررو با ولادیمیر پوتین از روسیه و ابراهیم رئیسی از ایران بود. اردوغان بار‌ها به عنوان بخشی از تلاش‌های میانجی‌گری خود در جنگ اوکراین به دنبال میزبانی از پوتین در ترکیه بود، اما به نتیجه نرسید. توافق اولیه هفته گذشته در مورد کریدور صادرات غلات اوکراین از طریق ترکیه راه را برای دیدار رهبران دو کشور هموار کرد؛ و برنامه او برای سفر دوجانبه به تهران که از دسامبر مطرح شده بود، دو بار به تعویق افتاده بود.

عوامل متعددی در چند وقت اخیر روابط میان ترکیه و ایران را تیره کرده است که در راس آن، مواضع متضاد آن‌ها در سوریه و بن بست سیاسی در عراق است، جایی که آن‌ها از جناح‌های رقیب برای تشکیل دولت حمایت کرده اند. تنش‌ها در عراق نیز از جنگ‌های نفوذ در کرکوک، موصل و تلعفر ناشی شده است. انتقاد ایران از اقدام ترکیه در تعقیب اعضای حزب غیرقانونی کارگران کردستان (PKK) در خاک عراق؛ حمله به پایگاه ترکیه در بشیقه توسط گروه‌های شبه نظامی تحت حمایت ایران؛ و حمایت آن‌ها از نیرو‌های ایزدی مرتبط با پ ک ک در سنجار هم در همین دایره قابل بررسی است. در همین حال، مناقشه پنهانی بر سر صادرات احتمالی گاز کردستان عراق از طریق ترکیه درگرفته است.

علاوه بر این، ایران بیم آن دارد که کریدور‌های حمل و نقل جدیدی که آذربایجان و ترکیه در پی جنگ ۲۰۲۰ قره باغ به دنبال آن بودند، ارتباط زمینی این کشور را با ارمنستان قطع کند. ایران همچنین می‌گوید که سدسازی ترکیه بر روی رودخانه‌های فرامرزی باعث کمبود آب و خشکسالی در ایران شده است. یکی دیگر از عوامل تحریک کننده، ساخت دیوار مرزی توسط ترکیه است، همراه با انتقاد از اینکه ایران اجازه می‌دهد پناهجویان افغان بدون کنترل وارد ترکیه شوند. نگرانی‌ها درباره نزدیک شدن آنکارا به محور اسرائیلی-عربی و همکاری اطلاعاتی ترکیه و اسرائیل بر سر طرح کشتن اسرائیلی‌ها در ترکیه نیز بر تنش‌ها افزوده است.

اردوغان و رئیسی علاوه بر حضور در مذاکرات سه جانبه درباره سوریه، ریاست جلسه شورای همکاری سطح عالی ترکیه و ایران در تهران را بر عهده داشتند. مذاکرات سه جانبه و دوجانبه چه نتیجه‌ای داشت؟

حامیان اردوغان ممکن است از اینکه او برخوردی متقابل با پوتین کرده و رهبر روسیه را پیش از دیدارشان در حالت انتظار نگه داشت - تلافی لحظات ناخوشایند اردوغان در مسکو در سال ۲۰۲۰ -، اما با نگاهی به بیانیه مشترک نشست و اظهارات رهبران، اردوغان نتوانست آنچه را که می‌خواست به دست آورد. هشت قراردادی که ترکیه و ایران در زمینه‌های مختلف امضا کردند، فاقد هر گونه جنبه استراتژیک یا ارزش اقتصادی هستند. یکی از موضوعات کلیدی در دستور کار، تمدید قرارداد خرید گاز ترکیه با ایران بود که در سال ۲۰۲۵ منقضی می‌شود و ظاهراً زمان بر خواهد بود. دو طرف بر هدف خود برای افزایش تجارت دوجانبه به ۳۰ میلیارد دلار از ۷.۵ میلیارد دلار فعلی تاکید کردند. مبادلات تجاری نه تنها به دلیل تأثیر تحریم‌های ثانویه ایالات متحده، بلکه به دلیل نگرش بازدارنده تهران در قبال شرکت‌های ترکیه، بسیار پایین‌تر از پتانسیل واقعی‌اش باقی مانده است.

اردوغان که در سفر‌های خارجی خود به طور فعال پهپاد‌های مسلح بایراکتار ساخت ترکیه را تبلیغ کرده است، برای اولین بار از همکاری صنایع دفاعی با تهران صحبت کرد. وی گفت: «من برای همبستگی در این زمینه اهمیت زیادی قائل هستم» و افزود که تلاش‌های جدید در بخش‌های دفاعی، نفت و گاز می‌تواند به دستیابی به هدف تجاری ۳۰ میلیارد دلاری کمک کند. این که دو طرف دقیقاً چه چیزی را در زمینه همکاری دفاعی مورد بحث قرار دادند، مشخص نیست. جیک سالیوان مشاور امنیت ملی آمریکا هفته گذشته گفت که ایران در حال آماده شدن برای ارائه صد‌ها هواپیمای بدون سرنشین به روسیه است. اگرچه تهران این ادعا را رد کرد، اما فرمانده نیروی زمینی این کشور بعداً گفت که ایران آماده صادرات سلاح به «کشور‌های دوست» است.

علاوه بر این، دمشق و مسکو نگرانی‌های مشترکی دارند مبنی بر اینکه تغییر تل رفعت و منبج، شهر حلب را به خطر می‌اندازد – چشم‌اندازی که به دلیل شهرک‌های شیعی زهرا و نوبل در مسیر بین تل رفعت و حلب، برای ایران نگران‌کننده است

به عنوان متحد ناتو و ایالات متحده، بعید است که ترکیه جزو کشور‌هایی باشد که ایران آن‌ها را به عنوان دوست طبقه بندی می‌کند. علاوه بر این، هرگونه معامله دفاعی با ایران مستلزم آن است که ترکیه چشم‌انداز تحریم‌های آمریکا را که قبلاً برای خرید سامانه‌های دفاع هوایی از روسیه تجربه کرده، در نظر بگیرد. سخنان اردوغان در مورد مشارکت بیشتر با ایران بعید است چیزی بیش از یک آرزو باشد، زیرا روابط روسیه با ایران در حال پیشرفت است. ساعاتی قبل از ورود پوتین به تهران، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم روسیه یادداشت تفاهمی به ارزش حدود ۴۰ میلیارد دلار امضا کردند که رقمی بی سابقه برای بخش انرژی ایران است. بر اساس این قرارداد، روس‌ها به توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی و همچنین شش میدان نفتی در ایران کمک خواهند کرد. علاوه بر این، در ایران همبستگی در واکنش به نشست جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا با رهبران عرب انجام شد، جایی که او متعهد شد ایالات متحده «از منطقه کنار نرفته و خلاء قدرتی را برای چین، روسیه یا ایران باقی نمی‌گذارد.»

به همین ترتیب، مذاکرات درباره سوریه هم دستاوردی برای اردوغان نداشت. در حالی که اردوغان بر طرح خود برای یک عملیات نظامی جدید در شمال سوریه در منطقه تل رفعت و منبج تحت کنترل کرد‌ها پافشاری می‌کرد، اما نتوانست موافقت مورد انتظار خود از طرف‌های مقابل را به دست بیاورد. آیت الله خامنه‌ای با ترسیم یک خط قرمز واضح خطاب به اردوغان گفت که هرگونه عملیات نظامی در سوریه برای منطقه مضر است و «بازی در زمین تروریست‌هاست». او تاکید کرد که ترکیه باید امنیت سوریه را امنیت خود بداند. رهبر عالی ایران در دیدار با پوتین همچنین خواستار خروج نیرو‌های آمریکایی از شمال شرق سوریه شد.

اردوغان در سخنانی در نشست سه جانبه گفت: تل رفعت و منبج به "منبع تروریسم" تبدیل شده اند و "زمان آن فرا رسیده است که پاکسازی شوند. " پوتین هم تاکید کرد که دولت سوریه باید کنترل شمال شرق تحت کنترل کرد‌ها را به دست بگیرد. فیصل مقداد وزیر امور خارجه سوریه که در همان روز به تهران سفر کرده بود، پس از گفتگو با حسین امیرعبداللهیان، همتای ایرانی خود گفت که اردوغان نتوانسته است به اهداف خود در این اجلاس دست یابد. امیرعبداللهیان به نوبه خود گفت: با توجه به احتمال درگیری، این اجلاس به دنبال تغییر مسیر تحولات و هدایت آن به مسیر سیاسی بود.

تهران در مخالفت با اقدام نظامی جدید ترکیه در سوریه صریح‌تر از مسکو بود که می‌توان آن را به دلایل متعددی فراتر از میزبانی این اجلاس نسبت داد. نخست، تهران از این که تصمیمات مهم در مورد سوریه به طور فزاینده‌ای در گفتگو‌های روسیه و ترکیه شکل گرفته، خشمگین است و می‌خواهد نقش خود را در سه گانه آستانه ایفا کند. در بحبوحه درگیری روسیه در اوکراین، این کشور حضور خود را در سوریه افزایش داده است. همچنین ایران بر این باور است که روسیه به خاطر منافع راهبردی گسترده‌تر خود در سوریه به ترکیه امتیاز داده است و دیگر حاضر نیست تصمیمات را به داد و ستد بین آنکارا و مسکو بسپارد. بر این اساس، ایرانی‌ها به دنبال همکاری نزدیک‌تر با دمشق بوده‌اند و عزم خود را برای به دست گرفتن ابتکار عمل، با میزبانی از بشار اسد، رئیس‌جمهور سوریه در ماه مه در تهران نشان داده‌اند.

علاوه بر این، دمشق و مسکو نگرانی‌های مشترکی دارند مبنی بر اینکه تغییر تل رفعت و منبج، شهر حلب را به خطر می‌اندازد – چشم‌اندازی که به دلیل شهرک‌های شیعی زهرا و نوبل در مسیر بین تل رفعت و حلب، برای ایران نگران‌کننده است. در مورد بیانیه مشترک اجلاس، در مقایسه با نشست آستانه در ماه ژوئن، درباره حساسیت ترکیه در سوریه کمرنگ‌تر بود. طرفین بر تعهد خود به مبارزه با تروریسم "در همه اشکال آن" تاکید کردند و بر "نگرانی جدی" در مورد گروه‌های تروریستی در ادلب تاکید کردند. در این بیانیه با اشاره به حرکت کرد‌ها برای خودمختاری در شمال، آمده است که همه طرف‌ها مصمم به "ایستادن در برابر برنامه‌های جدایی طلبانه" هستند و "تمام تلاش‌ها برای ایجاد واقعیت‌های جدید در میدان به بهانه مبارزه با تروریسم، از جمله خودمختاری نامشروع را رد می‌کنند.» اگرچه این بند منعکس کننده نگرانی‌های آنکارا است، اما بند بعدی تاکید می‌کند که امنیت و ثبات در شمال سوریه «تن‌ها بر اساس حفظ حاکمیت و تمامیت ارضی این کشور محقق می‌شود».

طرفین تحریم‌های یکجانبه علیه سوریه را رد کرده و خواستار حمایت بین المللی از پروژه‌های زیرساختی برای کمک به بازگشت آوارگان شدند. تاکید بیانیه بر بازسازی بی قید و شرط نشان می‌دهد که اردوغان در این موضوع از متحدان غربی فاصله گرفته است. اردوغان در گفتگو با خبرنگاران در پرواز بازگشت به خانه گفت که اختلافات بین رهبران آشکار است، اما او قول داد که گزینه نظامی را تا زمانی که نگرانی‌های امنیت ملی ترکیه حل نشود، روی میز نگه دارد. اردوغان با یادآوری درخواست بیانیه مشترک تهران از واشنگتن برای خروج نیروهایش از شمال شرق سوریه، گفت: «ما آرزو داریم روسیه و ایران را در مبارزه با سازمان‌های تروریستی در کنار خود داشته باشیم. آن‌ها باید در اینجا از ما حمایت کنند. این امر کار را برای ترکیه آسان‌تر می‌کند، زیرا این آمریکاست که گروه‌های تروریستی را در آنجا تغذیه کرده است».

در مجموع، به نظر می‌رسد اردوغان با وجود ناکامی در جلب نظر شرکای خود، مایل به اعمال فشار برای یک عملیات نظامی است، اما مشخص نیست در نهایت چه دستاوردی برای او خواهد داشت.