نگاهی به مجموعه «شب دهم»/ عشق تو پشت جنون محو شده

دهه هشتاد شمسی دورانی درخشان در تولید مجموعه‌های نمایشی ویژه ایام محرم بود. در آن سال‌ها مجموعه‌هایی چون شب دهم(حسن فتحی)، سفر سبز(محمدحسین لطیفی)، معصومیت از دست رفته(داود میرباقری)، مختارنامه(داود میرباقری)، پریدخت(سامان مقدم) به تولید رسیدند که هنوز هم در بازپخش‌های متعددشان از شبکه‌های مختلف سیما، تماشایی به نظر می‌رسند.
در سال‌های اخیر دلایل مختلفی چون تنگ‌تر شدن دایره محدودیت‌های گوناگون تلویزیون و همچنین شکل‌گیری پلتفرم‌های شبکه نمایش خانگی، سبب شده است که دیگر فیلمسازان مطرح تمایل چندانی به ساخت مجموعه‌های نمایشی تلویزیونی نداشته باشند. به همین دلیل در دهه نود با فاصله گرفتن کارگردان‌های موفق از تلویزیون و روی کار آمدن فیلم‌سازان ناشناخته و کم تجربه، آثار ویژه ایام محرم، به مجموعه‌هایی با طرح داستانی ضعیف و کم رمق تبدیل شدند که نتوانستند با اقبال وسیع مخاطبان رو به رو شده و ماندگار شوند، به طوری که حتی نمی‌توان بسیاری از آنها را به یاد آورد.
مجموعه «شب دهم» به نویسندگی و کارگردانی حسن فتحی و تهیه کنندگی حسن بشکوفه از ماندگارترین آثار نمایشی ویژه ایام محرم به شمار می‌رود. با وجود اینکه بیش از بیست و دو سال از تولید و پخش اول آن می گذرد، این اثر به سبب ویژگی‌های متعدد نهفته در آن همچنان جذاب، گیرا و تماشایی است، به گونه‌ای که مورد توجه نسل جدید هم قرار گرفته است. در سال هزار و سیصد و هشتاد که ماه محرم مصادف با آغاز سال جدید و ایام نوروز بود، مدیران سیما با چالشی دشوار رو به رو بودند. چراکه تلاش داشتند مجموعه‌ای را تولید کنند که در عین حفظ شعایر و ارزش های شیعی و اسلامی، دارای وجه سرگرم کننده نیز باشد. در آن سال‌ها حسن فتحی به تازگی ساخت مجموعه «روشن تر از خاموشی» را به پایان رسانده بود و قصد داشت طرح داستانی«شب دهم» را در قالب اثری سینمایی مقابل دوربین ببرد. اما بعدها به این نتیجه می‌رسد که بهتر است این قصه را در قالب مجموعه‌ای تلویزیونی کارگردانی کند. بدین ترتیب طرح مجموعه«شب دهم» توسط حسن بشکوفه که از تهیه کنندگان خوش نام آن سال ها بود به تلویزیون ارائه می شود و به سبب ویژگی های جذاب بسیارش، نظر مدیران سیما را جلب کرده و به سرعت فرآیند تولید آن آغاز می شود.

اما چه چیزی باعث شده این مجموعه پس از گذر سالیان سال هنوز جذاب و تماشایی باشد؟ فارغ از طرح داستانی زیبا و اثر گذار که در آن ماجرایی عاشقانه به زیبایی پرداخت شده است، این مجموعه در دیالوگ نویسی، خلق اتمسفر و فضاسازی و همچنین بازی های گیرا واجد ویژگی‌های ارزشمندی است. فتحی در سال‌های بعد و با ساخت آثاری چون «مدار صفر درجه»، «زمانه»، «شهرزاد» و اخیرا «جیران» نشان داده است در تصویر کردن قصه‌های عاشقانه تبحری چشمگیر دارد و به خوبی می‌تواند پیچ و خم‌ها و ظرایف داستانی را در قاب تصویر لحاظ کرده و اثری مخاطب پسند خلق کند. از طرفی دیگر، او در مجموعه «شب دهم» موفق می‌شود به خوبی میان ارزش‌های معنوی واقعه عاشورا و یک قصه عاشقانه پیوندی معنادار برقرار کرده و مسیری صحیح در روند تحول شخصیت‌ها پی ریزی کند.
وجود داستانک‌‎های فرعی چون رابطه میان یاور و طلعت و همچنین علاقه پنهان دکتر ندیمی به تاج الملوک و نیز ماجرای به قتل رسیدن خواستگارهای فخر الزمان سبب شده است خطوط اصلی قصه پربار تر شده و به غنای مجموعه اضافه گردد. افزون بر همه این موارد، شخصیت پردازی پرسوناژ ها با قوت و مهارتی چشمگیر صورت گرفته، به گونه‌ای که در پایان، هر یک از آنان نوعی تحول و سیر و سلوک درونی را تجربه می کنند و چنین رخدادی به هیچ عنوان تحمیلی به نظر نمی رسد، چراکه سیر پیشرفت وقایع به گونه ای است که تغییر رویکرد شخصیت‌ها و تحول آن‌ها کاملا منطبق بر الگوی رفتاری‌شان در طول قصه بوده و به همین دلیل کاملا باورپذیر به نظر می‌رسد.

برای مثال عشق زمینی حیدر به فخرالزمان در زمانی که او از قماش جاهل و لات‌های تهران بود، در یک الگوی صحیح و منطقی به عشقی معنوی و والاتر نسبت به مقام سید الشهدا تبدیل می‌شود. در پرداختن به این مجموعه نباید از موسیقی بی نظیر آن که محصول تفکر، هنر و خلاقیت فردین خلعتبری است غفلت نمود. در عمده لحظات موسیقایی این اثر، سازهای ضربی ایرانی که عمدتا یادآور فضای پهلوانی و مرام لوتی‌گری است نقشی چشمگیر و گاها روایی را برعهده دارد و به خوبی می‌تواند مخاطب را هر چه بیشتر در دل روایت قرار دهد. همچنین موسیقی تیتراژ پایانی با ترانه بی نظیر زنده‌یاد افشین یدالهی و نوای سحر انگیز علیرضا قربانی دارای چنان گیرایی است که گویی هیچگاه قصد کهنه شدن ندارد و قرار است همواره بکر و شنیدنی باقی بماند.
حسن فتحی فیلمساز باهوشی است و همواره در عین پایبندی به قواعد کلاسیک فیلمسازی، در کارگردانی آثارش به خودنمایی متوسل نشده و تلاش می‌کند در قاب تصویر چیزی بیش از مصالح فیلمنامه‌ای که در دست دارد را بیافریند.

مجموعه موارد یادشده سبب شده‌اند که «شب دهم» در گذر زمان به یکی از به یادماندنی‌ترین مجموعه‌های سیما تبدیل شود و همچنان علاقه مندان بسیاری داشته باشد.