مسائل حقوقی روش‌های جدید درمان ناباروری، راهکار فقهی دارد

مسایل و چالش‌های فقهی، حقوقی و اخلاقی به کارگیری شخص سوم در درمان ناباروری با حضور اساتید برجسته این حوزه و پژوهشگران گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی بررسی شد.

در ابتدای این نشست، یعقوب فتح‌الهی معاون پژوهش و فناوری جهاد دانشگاهی ضمن بیان مشکلاتی که ناباروری در زندگی مردم ایجاد کرده است، وظایف دولت در رفع این مشکلات را یادآور شد.

در ادامه رضا عمانی‌سامانی دکترای حرفه‌ای پزشکی و مدیر گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی با موضوع چالش‌های اخلاق پزشکی و حقوقی در روش‌های کمک باروری و به کارگیری شخص سوم به سخنرانی پرداخت و گفت: اگر مشکل عدم تولید تخمک و اسپرم همزمان در زوجین وجودداشته باشد، اهدای جنین صورت می‌گیرد. حمل جایگزین (رحم جایگزین) نیز وقتی ناهنجاری در رحم وجود دارد یا خانم ناراحتی جسمی دارد که نمی‌تواند دوران بارداری و زایمان را تحمل کند، صورت می‌گیرد. در میان این روش‌ها تنها روشی که قانون مدون در خصوص آن وجود دارد، اهدای جنین است که در سال ۸۳ قانون آن ابلاغ شده و هر زوج نابارور می‌تواند جنین دریافت کند.

مدیر گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان تشریح کرد: این قانون پنج ماده دارد که در یکی از ماده‌ها اجازه می‌دهد در صورت ناباروری هر یک یا هر دو زوج، از این روش استفاده کنیم. در ماده دو این قانون فقط گفته شده اهداگیران چه شرایطی داشته باشند و به اهداکنندگان پرداخته نشده است.

وی افزود: متن قانون طوری نوشته شده که اجازه نمی‌دهد همزمان هم اهدای جنین هم حمل جایگزین داشته باشیم. از لحاظ تربیت، نفقه و احترام نیز وظایف اولاد و پدر و مادر بیان شده است، اما اثری از مباحث نسب، ولایت، ارث و ... در قانون دیده نمی‌شود.

در ادامه صادق شریعتی‌نسب پژوهشگر گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان نیز با موضوع «نسب و انواع دیدگاه‌ها نسبت به آن و چالش‌های حاصل در اهدا» را مطرح کرد و به مقایسه چالش اهدای اسپرم و تخمک پرداخت و گفت: در بسیاری از مراکز، اهدای تخمک انجام می‌شود، اما اهدای اسپرم انجام نمی‌شود؛ البته بین محققان در این خصوص موافق و مخالف وجود دارد.

وی ادامه داد: در خصوص قابل پذیرش بودن اهدای تخمک بحث‌های اخلاقی وجود دارد. در جامعه ما در خصوص اهدای تخمک حساسیت چندانی وجود ندارد و چون هیچ رابطه جنسی وجود ندارد و اهدا کننده و دریافت کننده همدیگر را نمی‌شناسند چندان قبح اخلاقی وجود ندارد و حساسیتی نیست. در خصوص نسب مادری هم کمتر مشکل و چالشی در اهدای تخمک به وجود می‌آید و خانمی که تخمک اهدایی می‌گیرد بر اساس دیدگاه اغلب علما چون تخمک در رحم او رشد می‌کند مادر رضایی کودک و محرم او است.

شریعتی نسب با اشاره به اینکه در مورد نفقه، احترام و حضانت هم کمتر مشکلی هنگام دریافت تخمک وجود دارد، گفت: در خصوص ارث نیز برخی می‌گویند خانمی که زایمان می‌کند مادر است و کسی که تخمک دریافت کرده به فرزند ارث می‌دهد؛ اما برخی می‌گویند کسی که تخمک داده باید ارث هم بدهد. از نظر حس تعلق مادری نیز مشکلی وجود ندارد چون خانمی که تخمک دریافت کرده دوره بارداری و زایمان را طی کرده است و نسبت به کودک احساس تعلق دارد. از نظر نسب پدری هم در اهدای تخمک مشکلی نیست چون پدر صاحب اسپرمی است که کودک از آن به وجود آمده است. پس از نظر فقهی و حقوقی چالش کمتری در اهدای تخمک هست.

وی در ادامه به بررسی چالش‌های مربوط به اهدای اسپرم پرداخت و گفت: اما در اهدای اسپرم چالش داریم چون این حس است که مرد دیگری در این میان مداخله دارد و از نظر اخلاقی و حسی، حس خوبی نسبت به آن وجود ندارد.

شریعتی نسب افزود: در خصوص آثار نسب هم در اهدای اسپرم مشکل زیادی داریم و همه فقها پدر را مرد صاحب اسپرم می‌دانند و اگر این را بپذیریم می‌توانیم بگوییم ولایت، ارث، حضانت و نام خانوادگی با اهدا کننده اسپرم است که حتی او را نمی‌شناسیم و قرار است مخفی هم بماند.

این پژوهشگر گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان ادامه داد: در محرمیت مربوط به اهدای اسپرم چون فرزند دختر متعلق به زن است، شوهر او با آن دختر محرم می‌شود. در خصوص احساس تعلق نیز چون تخمک و دوران حمل را مادر تجربه کرده نسبت به کودک خود احساس تعلق دارد، اما شاید همسر این احساس را نداشته و روابط بین زوجین و فرزند نامتعادل بوده و دگرگون ‌شود. اما در اهدای جنین وضع زوجین در رابطه با فرزند برابر است و هیچ کدام برتری نسبت به هم ندارند و از سوی دیگر برخلاف اهدای اسپرم که اسپرم از آقای دیگری دریافت می‌شود، اسپرمی از فرد دیگری گرفته نمی‌شود بلکه جنین به بدن زن منتقل می‌شود و حس منفی در خصوص آن وجود ندارد.

وی با اشاره به تفاوت دیدگاه‌های موجود بین علما در خصوص اهدای اسپرم، تخمک و جنین گفت: به نظر می‌رسد به دلایل اجتماعی و حقوقی حکم اهدای اسپرم و تخمک با هم متفاوت است و این تفاوت قابل توجه و احترام است و تابع اخلاق عمومی و اجتماعی بوده و نمی‌توان گفت حکم اهدای اسپرم، تخمک و جنین با هم برابر است. اما این موضوع پویا است و به نظرات متعدد وابسته است و اگر فقها نظرشان را در خصوص نسب پدری تغییر دهند، حکم و اخلاق اجتماعی مربوط به اهدای اسپرم هم می تواند تغییر کند.

حجت‌الاسلام سید طه مرقاتی دیگر عضو گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان نیز با موضوع نسب عرفی در اهدای جنین به سخنرانی پرداخت و گفت: وقتی یک تکنولوژی وارد علوم پزشکی می‌شود باید مباحث جدید فقهی آن را مطرح و بررسی کنیم. معتقدم یک نسب شرعی داریم با قواعدی که قبلاً گفته شده که اگر بخواهیم با قواعد قبلی مشکلات مربوط به تکنولوژی‌های جدید را حل کنیم ممکن نیست. چون جنینی منتقل شده و والدین جدیدی وجود دارد و با فومول قبلی این نسخه حل نمی‌شود.

وی تصریح کرد: مسائل حقوقی روش‌های جدید درمان ناباروری راه‌کار فقهی دارد و باید از فتاوای فقهی راه‌ کارها را استخراج و بچه را به دست گیرندگان بدهیم و بگوییم همه حقوق را باید در قبال بچه داشته باشید و هیچ کس هم حق مداخله ندارد.

مرقاتی در خصوص ارث این فرد نیز گفت: در فقه اقوال مشهور و غیر مشهور داریم که در خیلی از مواقع اقوال غیر مشهور راه‌گشا است. ایت‌الله العظمی سید محسن حکیم فتوایی مطرح کرده‌اند که هر گاه زن اسپرم مرد اجنبی را وارد رحم خود کند گناه کرده است، اما بچه به آن مرد ملحق نمی‌شود چون به صورت طبیعی به وجود نیامده بلکه یک سلولی وارد شده است. پس چون الحاق طبیعی نشد نسب شرعی هم وجود ندارد.

وی افزود: اگر این فتوای غیر مشهور را مبنا قرار دهیم زمانی نسب شرعی به وجود می‌آید که راه به وجود آمدن فرزند هم راه شرعی و طبیعی باشد. اگر این فتوا به قانون تبدیل شود تمام مشکلات خاتمه پیدا می‌کند و اهدا کننده اسپرم نمی‌تواند هیچ ادعایی داشته باشد. بر این اساس رابطه فرزند با اهدا کننده اسپرم قطع می‌شود.

مرقاتی ادامه داد: حال کودکی متولد شده اگر فرزند ثروتی داشت، آیا کسی می‌تواند از او ارث ببرد؟ باز هم بر اساس قول مطرح شده در بالا مادری که تخمک را داده از کودک ارث نمی‌برد چون راه به دنیا آمدن فرزند طبیعی نبوده است و دارنده رحم می‌تواند از فرزند خود ارث ببرد. اما پدری که کودک را بزرگ کرده و صاحب اسپرم نبوده آیا می‌تواند از کودک ارث ببرد؟ بر اساس احکام اسلامی اگر پدر و مادر فردی مشخص نباشد ارث او به امام می‌رسد. امام در اینجا حاکمیت است و می‌تواند حاکمیت اجازه دهد که اموال به پدری برسد که وظایف پدری را در قبال کودک انجام داده است.

وی در خصوص فرزند حاصل از اسپرم اهدایی که بزرگ شده و همسر و فرزند دارد و فوت کرده است نیز گفت: آیا مردی که این کودک را بزرگ کرده می‌تواند از او ارث ببرد؟ در این شرایط فرزند می‌تواند از ثلث اموال خود برای پدری که صاحب اسپرم نیست اما او را بزرگ کرده وصیت کند. حتی کودک بعد از بلوغ می‌تواند نسبت به یک سوم اموال خود نسبت به پدر و مادر حکمی خود وصیت کند.

این پژوهشگر گروه اخلاق و حقوق پزشکی پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی در پاسخ به این سؤال که کودک از زوجین گیرنده تخمک می‌تواند ارث ببرد؟ گفت: اگر مادر صاحب رحم است می‌تواند ارث ببرد، اما از پدر که صاحب اسپرم نیست هیچ مالی را ارث نمی‌برد، اما وقتی مردی می‌پذیرد که فرزندی را بزرگ کند باید تعهدات مالی را هم نسبت به او متعهد شود. در این خصوص هم می‌توان از روش صلح عمری استفاده کرد. یعنی اموال مرد تا زنده است در اختیار خود او باشد و پس از مرگ به کودکی برسد که بزرگ کرده، اما اسپرمی که از آن متولد شده متعلق به مرد نبوده است.

حجت‌الاسلام محمدرضا رضانیا معلم دکترای فقه و حقوق خصوصی و عضو گروه اخلاق و حقوق پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی نیز با موضوع دیدگاه‌های فقهی نسبت به روش‌های کمک باروری با دخالت شخص سوم با محور ارث به سخنرانی پرداخت و تصریح کرد: وقتی قانون وضع می‌کنیم فقه یکی از علوم اداره جامعه است و فقه و اخلاق و حقوق را باید در کنار هم دید تا قانونی برای روابط مردم تدوین شود.

وی تصریح کرد: تکنولوژی که وارد کشور شده اخلاق و مبانی انسان شناسی غربی و وارداتی دارد و ما بدون توجه به این مسئله تکنولوژی را می‌پذیریم و چالش ایجاد می‌شود. چون می‌خواهیم با احکام ثانویه کشور را اداره کنیم. در بحث باروری پزشکی نیز دچار همین مشکل می‌شویم چون از احکام ثانویه استفاده می‌کنیم.

نقش ویژه زنده‌یاد کاظمی آشتیانی در ترویج روش‌های جدید درمان ناباروری در کشور

در بخش پایانی مراسم نیز حسن مسلمی نائینی رییس جهاد دانشگاهی با اشاره به اینکه دکتر کاظمی آشتیانی با وجود مباحث متعددی که در خصوص روش‌های جدید درمان ناباروری بود با شجاعت این علم را در کشور پایه نهاد، گفت: باید مشابه این نشست‌ها به صورت متعدد و گسترده برگزار شود.

در پایان مراسم نیز اساتید حاضر در مراسم بر مزار دکتر کاظمی آشتیانی بنیانگذار پژوهشگاه رویان و سلول‌های بنیادی حضور یافتند و ضمن گرامیداشت یاد و خاطره وی فاتحه‌ای بر سر مزار او قرائت کردند.

نشست چالش‌های حقوقی و اخلاقی به کارگیری شخص سوم در درمان ناباروری، به مناسبت هجدهمین سالگرد درگذشت دکتر سعید کاظمی آشتیانی بنیانگذار پژوهشگاه رویان جهاددانشگاهی امروز جمعه ۱۵ دی ماه برگزار شد.