زرتشتیان چرا امروز را جشن می‌گیرند؟

در میان جشن‌های ایران باستان، جشن سده را از لحاظ اهمیت، می‌توان هم ردیف با جشن نوروز در گذشته دانست. گرچه ریشه‌های این جشن را مذهبی و آن را متعلق به زرتشتیان می‌دانند، با توجه به پژوهش‌های گسترده تاریخ‌شناسان می‌توان جشن سده را جشنی ملی در ایران باستان به‌شمار آورد. جشن سده امروزه نیز در نقاط مختلف کشور برگزار می‌شود و علاقه‌مندان زیادی در آن شرکت می‌کنند.

مهم‌ترین مراکز برپایی جشن سده شهرهای تهران، کرمان و یزد هستند که جشن سده در آن‌ها توسط زرتشتیان مقیم این استان‌ها و با حضور مردم برگزار می‌شود. اگر به آشنایی با شیوه برگزاری و تاریخچه جشن سده علاقه دارید، با ما در این مقاله همراه باشید.

 از مهم‌ترین جشن‌های زرتشتیان جهان است که در تاریخ دهم بهمن ماه یا «آبان روز از بهمن ماه» برگزار می‌شود. در این جشن زرتشتیان به ستایش اهورامزدا و پایکوبی می‌پردازند و همراه با آن، عده‌ای نیز به نواختن ساز مشغول می‌شوند. در این جشن باستانی خواندن شاهنامه و نقالی نیز رواج دارد. جشن سده در گذشته به‌همراه جشن‌های نوروز و مهرگان، از مهم‌ترین مراسم در ایران باستان بوده است؛ گرچه امروزه این مراسم را با گستردگی قدیم برگزار نمی‌کنند، برای زرتشتیان در همه نقاط جهان، این جشن اهمیت خود را حفظ کرده است.

جشن سده را با نام جشن آتش یا جشن زمستان نیز می‌شناسند و در بعضی نقاط کشور از این جشن با نام «سده سوزی» یاد می‌شود. مهم‌ترین نشانه جشن سده، آتش است و زرتشتیان آتش را به نشانه قدرت و عظمت اهورامزدا برپا و همگی در جمع کردن هیزم برای روشن کردن آن، مشارکت می‌کنند. آتش نقش قابل‌توجهی در تمام جشن‌ها و مراسم زرتشتیان دارد و پیروان این دین احترام زیادی برای آن قائل هستند. از دیگر مشخصه‌های برگزاری جشن سده، جمع شدن زرتشتیان در کنار هم و نزدیکی افراد به یکدیگر است. در گذشته بر فراز بام خانه‌ها و در نقاط بلند شهر و روستا آتش روشن و این جشن را با شادی و رقص‌ برگزار می‌کردند.

در زمان اجرای مراسم جشن سده، موبدان و روحانیان زرتشت، گات‌ها را می‌خوانند و به دعا و نیایش مشغول می‌شوند. اجرای رقص‌های آیینی و سرودهای ملی نیز بخشی دیگر از رسوم مربوط به جشن سده را تشکیل می‌دهند. برای شرکت افراد مختلف با دین‌های متفاوت در این جشن محدودیتی وجود ندارد؛ اما رعایت سنت‌های متداول زرتشتیان در زمان برپایی آیین مذهبی آن‌ها، احترام به عقاید زرتشتیان و از ملزومات است.

جشن سده یعنی چه؟

درباره وجه تسمیه جشن سده روایت‌های مختلفی وجود دارد. یک روایت به ارتباط جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره می‌کند و روز دهم بهمن را صدمین روز پس از شروع فصل سرما از ابتدای آبان ماه می‌داند؛ زیرا در گذشته اول آبان را زمان شروع فصل سرما می‌دانستند. از طرف دیگر از ۱۰ بهمن تا اول بهار نیز ۵۰ روز و ۵۰ شب باقی مانده است که روی هم ۱۰۰ می‌شوند. در این نظریه به‌دلیل بلند شدن روز و شب از تاریخ دهم بهمن به بعد، روز و شب را جداگانه شمارش می‌کنند.

بنا بر روایت دیگر، از تاریخ جشن سده تا زمان برداشت غلات، ۱۰۰ روز طول می‌کشیده است و به همین دلیل در این تاریخ جشن سده را برگزار می‌کردند. در آثار باقی مانده از ابوریحان بیرونی نیز به ارتباط بین جشن سده با عدد ۱۰۰ اشاره شده است؛ اما بعضی از مورخان معتقد هستند که ارتباطی بین نام‌گذاری جشن سده به این نام با عدد ۱۰۰ وجود ندارد. بنابر نظر این دسته از تاریخ‌شناسان، سده در زبان اوستایی معنی برآمدن خورشید و طلوع کردن می‌دهد و چون در روز دهم بهمن، چله بزرگ تمام می‌شود، زمین رو به گرم شدن و زایش خواهد رفت؛ بنابراین ایرانیان باستان پایان چله بزرگ و آغاز چله کوچک را در این روز با جشن سده برگزار می‌کردند و با برپایی آتش، گرم شدن زمین و نزدیک شدن بهار را نوید می‌دادند.

از سوی دیگر، از زمان‌های کهن تا به امروز عدد ۴۰ برای ایرانیان مقدس بوده و شب یلدا نیز که شب زایش ایزد مهر قلمداد می‌شود، از مهم‌ترین رویدادهای ایران باستان به شمار می‌رفته است. بنابر نظریه دیگری، روز دهم بهمن‌ماه چهل روز پس از شب یلدا (۳۰ آذر) و متقارن با چهل‌روزگی ایزد مهر است؛  بنابراین این دسته‌ای از تاریخ پژوهان، فلسفه برگزاری جشن سده را چهل‌روزگی مهر یا خورشید می‌دانند.

بسیاری از روایت‌ها ریشه در شاهنامه فردوسی دارند و بر مبنای داستان‌های حماسی این کتاب شکل گرفته‌اند. بنابر یکی از داستان‌های شاهنامه، هوشنگ شاه پیشدادی در تفرج صحرایی‌اش برای دفاع از خود سنگی آتش‌زا به‌سمت ماری پرتاب کرد و برای نخستین بار جرقه آتش کشف شد و کنترل آن به دست انسان افتاد. بنابر روایت‌های موجود، این داستان در زمان جشن سده اتفاق افتاده است و روز دهم بهمن ماه را روز کشف آتش می‌دانند. به همین دلیل جشن سده را به‌منظور چیرگی آتش بر اهریمن برگزار می‌کردند و آتش از عناصر اصلی این جشن به شمار می‌رود. چند بیت از شعر فردوسی در شرح داستان به این شرح است:

دل سنگ گشت از فروغ آذرنگ        فروغی پدید آمد از هر دو سنگ

سده نام آن جشن فرخنده کرد        یکی جشن کرد آن شب و باده خورد

ز هوشنگ ماند این سده یادگار        بسی باد چون او دگر شهریار

روایت دیگری نیز وجود دارد که تعداد فرزندان نخستین آدم در این روز به ۱۰۰ رسیده است و به همین دلیل این روز را زمان جشن سده نامیده‌اند. در درستی هیچ‌کدام از نظریه‌های گفته شده نمی‌توان یقین داشت؛ اما روایت‌های بالا مهم‌ترین موارد مطرح شده توسط تاریخ‌پژوهان از برگزاری و وجه تسمیه جشن سده هستند.

جشن سده چه زمانی برگزار می‌شود؟

جشن سده در روز دهم بهمن ماه برگزار می‌شود و در زمان‌های گذشته مردم نقاط مختلف ایران از ظهر آبان روز بهمن به استقبال جشن سده می‌رفتند. برگزاری این جشن ۴۰ روز پس از یلدا و ۵۰ روز مانده به عید، باعث تعبیرهای متفاوت در مورد زمان برگزاری این جشن شده است.

در زمان ایران باستان جشن سده از مهم‌ترین مراسم ایرانیان به شمار می‌رفته است و تا پیش از حمله مغول به ایران، باشکوه بسیار آن را برگزار می‌کردند. بنابر مدارک تاریخی موجود، جشن سده در دوره‌های ایران باستان و پس از اسلام برگزار می‌شد و در حال حاضر نیز برگزار می‌شود؛ گرچه درباره شیوه برگزاری و جزئیات این جشن در گذشته، در هیچ سند تاریخی اشاره مستقیمی وجود ندارد.

پس از ورود اسلام به ایران، در زمان شاعران و مورخان برجسته، جشن سده رنگ و بویی دیگر داشته و حضور افراد سرشناس در این جشن‌ها بر شکوه آن افزوده است. البته پس از اسلام در شیوه برگزاری جشن سده تغییرهایی به وجود آمد که ریشه‌ای در دین زرتشتی نداشت و به همین دلیل، امروزه از آن‌ها صرف‌نظر شده است. در حال حاضر جشن سده هر ساله توسط زرتشتیان مناطق مختلف ایران برگزار می‌شود.

آیین جشن سده 

در آیین زرتشتیان برای ماه‌های مختلف سال جشن‌های متفاوتی وجود دارند که در همه آ‌ن‌ها توجه به عناصر طبیعی و نکوداشت جهان به چشم می‌خورد. برای هرکدام از این جشن‌ها بهانه‌ای برای نکوداشت خلقت در جهان وجود دارد. جشن سده در میان زرتشتیان از گذشته‌های دور تاکنون، اهمیت زیادی داشته است و در ستایش آتش و عظمت اهورامزدا برگزار می‌شود.

در منابع مختلف تاریخی جشن سده را مربوط به زرتشتیان می‌دانند و ریشه‌های این جشن را در رسوم مذهبی این دین بیان می‌کنند. امروزه نیز این جشن را در مکان‌های مختلف با آداب و رسوم دین زرتشتی و با نیایش‌های مخصوص آن‌ها اجرا می‌کنند. شهرهای مختلف استان کرمان و یزد از جمله نقاطی هستند که هر ساله جشن سده باشکوه تمام در آن‌ها برگزار می‌شود و شاید بتوان نتیجه گرفت که این مراسم در فرهنگ مردم این مناطق ریشه دارد.

در منابع معتبر تاریخی به برگزار کردن جشن سده در دوره‌های مختلف تاریخی مانند زمان حکومت آل زیار اشاره شده است که مسلمان بوده‌اند؛ بنابراین، با وجودی که در جزئیات این جشن به آداب و رسوم زرتشتیان اشاره شده است؛ اما بسیاری مورخان جشن سده را مراسمی ملی می‌دانند و  این جشن را در زمره جشن‌های ملی ایرانیان به حساب می‌آورند.

برگزاری جشن سده در میان زرتشتیان با انجام رسوم زرتشتی و خواندن گات‌ها و انجام مراسمی توسط موبدان زرتشتی انجام می‌شود. لباس شرکت‌کنندگان سفید است و موبدان با روبندهای سفید دهان خود را می‌پوشانند؛ زیرا آتش را پاک و نفس آدمی را باعث آلودگی آن می‌دانند. موبدان زرتشتی با در دست گرفتن مشعل‌ها و با همراهی جوانان سفیدپوش، در حال خواندن دعا و نیایش و متن اوستا، سه دور، دور آتش می‌گردند و سپس آن را روشن می‌کنند. هم‌زمان با زبانه کشیدن شعله‌های آتش، مردم به جشن و پایکوبی می‌پردازند.

جشن سده در ایران باستان

در زمان باستان برای برگزاری جشن سده از اوایل بهمن ماه مردم دور یکدیگر جمع می‌شدند و در محلی هیزم و چوب خشک را انباشته می‌کردند. گرچه در شب جشن سده بر بام بسیاری از خانه‌ها آتش روشن می‌کردند؛ اما آتشی بزرگ به‌صورت دسته‌جمعی در نقطه‌ای مرتفع روشن می‌شد. جوان‌ترها با مشعل‌های روشن دور هیزم‌ها می‌گشتند و پس از سه بار چرخیدن توده هیزم‌ها را روشن می‌کردند. مردم از گرمای آتش به وجد می‌آمدند و نور و حرارت آتش دل‌های مردم را گرم و اتحاد میانشان را بیشتر می‌کرد.

هم‌زمان با سوختن هیزم‌ها مردم به جشن و پایکوبی می‌پرداختند. در ابتدا تنها روشن کردن آتش بخش اصلی جشن سده بود که در طول زمان برنامه‌های موسیقی و رقص محلی نیز به آن اضافه شده است. پس از فرو نشستن آتش نیز مردم با اسب از روی آتش می‌پریدند و جشن را خاتمه می‌دادند. کشاورزان خاکستر باقی مانده از آتش جشن سده را روی زمین‌های خود می‌ریختند و آن را باعث برکت محصول خود می‌دانستند.

عکس جشن سده

عکس‌های متعددی از جشن سده در نقاط مختلف ایران ثبت شده است. در این عکس‌ها بخشی از شیوه برگزاری این مراسم به‌همراه پوشش و آداب زرتشتیان به نمایش در آمده‌اند. تعدادی از عکس های مراسم جشن سده را می‌توانید در زیر ببینید.

جشن سده در یزد

جشن سده در بسیاری از نقاط ایران برگزار می‌شود؛ اما از مهم‌ترین مراکز برپایی این جشن می‌توان به استان یزد اشاره کرد که زرتشتیان زیادی در آن اقامت دارند. شهرهای میبد، اردکان و یزد از جمله شهرهایی هستند که هر ساله جشن سده در آن‌ها باشکوه زیاد برپا می‌شود. در آتشکده‌های شهر یزد می‌توانید به تماشای جشن سده بروید.

آتشکده محله رحمت آباد از مهم‌ترین نقاط برگزاری جشن سده در شهر یزد است؛ اما روستای چم از توابع شهرستان تفت در استان یزد به‌دلیل برگزاری باشکوه جشن سده شهرت زیادی دارد. در این مراسم مردم محلی به‌همراه زرتشتیان مقیم نقاط مختلف یزد و گردشگران داخلی و خارجی، شرکت می‌کنند.

جشن سده در روستای چم یزد

در روستای چم، مردم علاقه‌مند به شرکت در جشن سده، از آغاز شامگاه جمع می‌شوند و سرود و ترانه می‌خوانند و نیایش می‌کنند. در این مراسم زرتشتیان برای رفتن سرما، آغاز فصل گرم و پیروزی نور بر ظلمت دعا می‌کنند و به دور آتش می‌گردند. با شروع جشن، سرودهای ملی خوانده می‌شود و سپس با گات‌ها خوانی، شاهنامه خوانی و نقالی ادامه پیدا می‌کند. در سال‌های اخیر جشن سده به‌عنوان جشنی اصیل و ایرانی در روستای چم، گردشگران زیادی را به این منطقه کشانده است.

جشن سده در کرمان

برگزاری جشن سده در استان کرمان بیش از ۸۰ سال قدمت دارد. باشکوه‌ترین جشن‌های سده در استان کرمان برپا می‌شوند و در میان محلیان این جشن را با نام سده سوزی نیز می‌شناسند. از چند روز قبل از دهم بهمن ماه در کرمان، باغداران و کشاورزان هیزم و چوب خشک جمع می‌کنند و برای مراسم مهیا می‌شوند.

اطراف محل برگزاری جشن سده در نقاط مختلف کرمان نیز به پاتوقی برای دست فروشان تبدیل می‌شود و مردم از ساعاتی قبل از شروع جشن، از ظهر روز دهم بهمن در منطقه برپایی جشن گردهم می‌آیند.

نزدیک غروب، موبدان زرتشتی با مشعل یا لاله‌های روشن با شمع به نزدیک هیزم‌ها می‌آیند و با دعا خواندن و طی مراسم پر شور، آتش را از چهار طرف روشن می‌کنند. در این زمان هلهله و شادی در میان مردم اوج می‌گیرد و تا خاموش شدن آتش ادامه دارد. با فروکش کردن شعله‌های آتش مردم از روی آن می‌پرند و از خاکستر باقی مانده آتش سده برای برکت بر می‌دارند.

آتشکده دولت آباد کرمان از مهم‌ترین مراکز برگزاری جشن سده در این استان است که از ظهر روز دهم بهمن ماه میزبان علاقه‌مندان است. باغچه بداغ آباد نیز از دیگر مراکز محبوب زرتشتیان است که جشن سده را در آن برگزار می‌کنند. در این باغچه در روز دهم بهمن آش می‌پزند و علاقه‌مندان با آجیل و میوه به انتظار زمان شروع جشن می‌نشینند. جشن سده در اطراف روستاهای دیگر استان کرمان نیز برقرار است که از میان آن‌ها می‌توان به چادرنشینان «بافت» اشاره کرد که جشن سده توسط چوپان‌ها برگزار می‌شود. روستاهای دیگر سیرجان و جیرفت نیز در دهم بهمن ماه مراسم سده سوزی دارند.