معرفی ایل بیات و شجره نامه خاندان بیات در ایران

 با این وجود بعضی از ایلات، نامشان از دل تاریخ تا کنون میان مردم وجود داشته؛ ایل بیات یکی از این نام‌هاست. یکی از کشورهایی که خاندان بیات بیش از صدها سال قبل یعنی تقریبا همزمان با سلجوقیان وارد آن شدند، ایران بود و از آن جایی که این تبار مروج فرهنگ و هنر بوده، می‌توان با دنبال کردن این خطوط در طی چند سده، به شجره نامه خاندان بیات نیز دست یافت. در این مقاله به معرفی این طایفه بزرگ در کشور ایران خواهیم پرداخت.

خاندان بیات که بودند؟

تقریبا در اکثر منابع آمده است که ایل بیات یکی از بیست و دو طایفه اوغوز بودند و حضور آن‌ها در ایران به قرن 11 میلادی برمی‌گردد. این طایفه از استپ‌های آرال (قزاقستان و ازبکستان امروزی) به سوی خراسان رهسپار شدند و به جز نفوذ در مناطق مختلف ایران، در فتوحات سلجوقی‌ها در آناتولی شرکت داشتند. در نقشه زیر می‌توانید مسیر حرکت این خاندان را در زمان مهاجرت مشاهده کنید.

همانطور که بارز است همه آن‌ها به سوی ایران نیامدند. برخی از آن‌ها ولی به سمت جنوب یعنی خراسان حرکت کردند؛ منطقه‌ای که بخش‌هایی از ایران، ترکمنستان و افغانستان امروزی را در برمی‌گیرد. به همین صورت بود که بیات‌ها از خراسان به نقاط مختلف ایران خصوصا لرستان و کردستان رهسپار شدند.

مسیر مهاجرت ایل بیات در قرن 11 میلادی

بنا بر افسانه‌های ترکی و دیگر مولفان همچون کاشغری و خواجه رشید‌الدین، ریشه اوغوزها به اوغوزخان، نوه حضرت نوح و فرزندش یافث جد اعلای ترکان می‌رسد و معنای کلمه بیات (بایات)؛ پرنعمت، دولت و برخوردار است.

نقش خاندان بیات در فرهنگ و هنر ایران

• تاثیر بر موسیقی و آواز اصیل ایرانی: ایل بیات سهم قابل توجهی در فرهنگ ایرانی و ترکی داشته‌اند؛ از مهم‌ترین اثرگذاری‌هایی این ایل، تاثیر بر موسیقی و آواز اصیل ایرانی است که بخشی از آن را همچنان با نام دستگاه «بیات ترک» می‌شناسیم. موسیقی بیات اما به دیگر آوازها (بیات کرد و بیات اصفهان) نیز کشیده شد و منابع تاریخی نشان داده‌اند که این نام نه متعلق به یک فرد بلکه ریشه در نام این خاندان دارد.
• داستان‌ها و افسانه‌ها: ایل بیات دارای داستان‌ها و افسانه‌های غنی است که به صورت شفاهی نسل به نسل منتقل شده‌اند. این داستان‌ها حاوی مفاهیم اخلاقی، اجتماعی و تاریخی هستند و بر ادبیات عامیانه ایران تأثیر گذاشته‌اند.
• شعر و ادبیات: شاعران و نویسندگان بسیاری از ایل بیات برخاسته‌اند که آثار آن‌ها در ادبیات فارسی جایگاه ویژه‌ای دارد. این آثار اغلب به زبان ترکی یا فارسی سروده شده‌اند و بیانگر فرهنگ و زندگی ایلی هستند.
• معماری: معماری خانه‌های ایلیاتی بیات با توجه به شرایط آب و هوایی و نیازهای زندگی کوچ‌نشینی شکل گرفته است. این نوع معماری بر معماری روستایی و شهری ایران تأثیر گذاشته است.
• پرورش اسب: یکی دیگر از اثرهای فرهنگی این ایل، پرورش اسب‌هایی با نژاد بیات یا بایات است که معروف می‌باشد. در برخی منابع معنای نام بیات را با ریشه‌های پرورش اسب گره زده‌اند؛ چرا که یکی از معناهایی که برای بایات در نظر گرفته شده، اسبِ سرور است. اسب سرور به معنای شخصی است که اسب و جایگاه آن برای او مهم بوده و شیوه زندگی او در تعامل با اسب (پرورش اسب) معنا می‌شده و از آن جا که پرورش انبوه اسب در جامعه ترکمن ابزاری برای ثروتمند شدن است لذا تعریف ارائه شده برای کلمه بایات یعنی نعمت، پر دولت و اسب سرور در یک ردیف قرار می‌گیرند. حتی در حکایات دده قورقود نیز جایگاه و ارزش اسب منعکس شده است.

نقش خاندان بیات در تاریخ و سیاست ایران

• حاکمیت و قدرت: در برخی دوره‌های تاریخی، ایل بیات نقش مهمی در سیاست ایران ایفا کرده و برخی از اعضای آن به مقامات بلندپایه رسیده‌اند. از جمله این افراد می‌توان به عباسقلی بیات اولین نماینده اراک در مجلس شورای ملی و مرتضی‌قلی بیات (فرزند عباسقلی بیات) نخست‌وزیر ایران اشاره کرد.
• مقاومت در برابر بیگانگان: ایل بیات در طول تاریخ در برابر تهاجمات بیگانگان مقاومت کرده و از مرزهای ایران دفاع نموده‌اند. مذهب و زبان ایل بیات

مذهب و زبان ایل بیات

در حال حاضر دین ایل بیات اسلام و مذهب آن‌ها شیعه است. اما پیش از اسلام آن‌ها عموما از آیین شَمَن پیروی می‌کردند. این باورهای سنتی از دوران پیش از تاریخ در سراسر جهان وجود داشته. شمن‌باوران به شدت معنوی هستند و از طریق روح خود با جهان و طبیعت ارتباط برقرار می‌کردند. زبان ایل بیات نیز ترکی می‌باشد.

ولایت بیات

تاریخچه ایل بیات، بسیار گسترده است. با این حال یکی از مهم‌ترین اتفاقات تاریخی پس از ورود این ایل به ایران، تشکیل ولایت بیات بود. همانطور که بیان شد، خاندان بیات از راه خراسان به دیگر نواحی ایران کشیده شد و بیشترین جمعیت آن به جز خراسان، در عراق عجم، کردستان و لرستان استقرار یافتند و پس از این استقرار به حاکمیت نیز نفوذ کردند. برای نمونه ابن خلدون به انتصاب امیرسنقر بیاتی (متوفی 511ق) به نیابت حکومت بصره از جانب امیر آق سنقر بُخاری ، اقطاع‌دار این ولایت، اشاره کرده که از سابقه طولانی حضور بیات‌ها در ایران و عراق عرب حکایت می‌کند. استقرار ایل بیات در نواحی غربی پس از چندی، به تشکیل دولت محلی کوچکی در اراضی میان لرستان کوچک و عراق عرب انجامید.

در نهایت نیز خصومت حاکمان بیات و اتابکان لر منجر به نابودی این ولایت شد و اتابک شجاع‌الدین خورشید شاه، حاکم لرستان بر آنان تاخت. چرا که حاکمان بیات مکررا در پی به دست آوردن برخی متصرفات لرستان بودند. پس از شکست از اتابک، حاکم بیات هزیمت یافت و قلمروی او یعنی ولایت بیات، به تصرف لرستان درآمد.

نام ولایت بیات در قرون بعدی نیز در منابع دیده می‌شود:

عطاءالملک جوینی: «در نیمه دوم قرن هفتم، در گزارش کوتاهی راجع به اشتغالات دیوانی خود در تاریخ جهانگشای، از برانداختن باج‌های قدیم بلاد تُسْتَر و بیات سخن گفته است».

شمس منشی: «نام ولایت بیات در اواخر قرن هشتم در ردیف نام‌های ولایات معتبری چون بغداد، عراق عرب، خوزستان و لرستان قرار گرفت».

لسترنج: «نادرشاه هنگامی که از عراق عرب به سوی خوزستان می‌رفت تا شورش محمدخان بلوچ را سرکوب کند، بر سر راه خود، در قلعه بیات توقف کرد». ویرانه این اثر تاریخی امروزه در کشور عراق برجاست.

نوادگان ایل بیات

ایل بیات، ریشه در اعماق تاریخ ایران دارد و به عنوان یکی از ایلات بزرگ و تأثیرگذار، نقش محوری در شکل‌گیری هویت فرهنگی و اجتماعی کشور ایفا کرده است. این ایل با مهاجرت‌های گسترده، فرهنگ غنی خود را در مناطق مختلف ایران پراکنده و به غنی‌سازی هنر، ادبیات و موسیقی ایرانی کمک شایانی کرده است. امروزه، بسیاری از نوادگان این ایل همچنان به میراث فرهنگی خود پایبند هستند و در عرصه‌های مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی فعالیت می‌کنند.

سام بیات، به عنوان یکی از همین نوادگان، با تمرکز بر حوزه مهاجرت و اخذ تابعیت دوم، تلاش می‌کند تا ضمن حفظ ریشه‌های خود، به هم‌میهنانش در دستیابی به فرصت‌های بهتر کمک کند. فعالیت‌های او، نمادی از تداوم و گسترش نفوذ ایل بیات در جهان امروز است.

سام بیات افتخار دارد که از دل چنین فرهنگ و تاریخی برخاسته تا همچون نیاکان خود بتواند به جامعه ایران یاری رساند.