از یزد تا تهران، کوه‌هایی که حافظ زنان پاکدامن شدند/ به راستی گوش فرا دهید

می‌گویند باید بروی شهر ری. بعد بروی امین آباد. بعد ماشین بگیری و جاده پر پیچ و خمی ‌را بالا بروی تا برسی به نزدیکی مقبره. به آنجا که رسیدی پله‌ها را بالا می‌روی و در دل کوه‌ها می‌توانی مقبره‌ای را ببینی که منتسب به شهربانو همسر امام سوم شیعیان است.

مسیری که در چک چک هم به عینه تکرار می‌شود و گویی الگوی برابری از ساخت مقبره‌ها در هر دو وجود دارد. قابل توجه اینکه هر دو، مقبره زنان پاک دامن است. اما این قصه به تعمد تکرار شده و یا اینکه حاوی پیامی‌ است؟

بی بی شهربانو چه کسی بود و یا بهتر بگویم کجاست؟

جستجوها نشان می‌دهد که در نزدیکی شهر ری مقبره‌ای در دل کوه‌ها وجود دارد که امروز با ساخت و سازهای شهری و جاده سازی‌ها از آن انزوای طبیعی بیرون کشیده شده است. در پی بازدید نگارنده مشخص شد که این مقبره  در جاده امین آباد واقع شده است و به صورت مداوم حتی در روزهای میانی هفته از سوی مردم بازدید می‌شود.

 بعد از رسیدن به امین آباد و حرکت در خیابان بی بی شهر بانو می‌توان به پله‌های منتهی به بنا رسید. در سمت راست پله‌ها دری فلزی بر روی یک غار سنگی واقع شده است که به گفته اهالی محل اصلی پناه گرفتن شهربانو است. مطابق باور عامیانه مردم در جنگ کربلا  شهربانو به این کوه پناه می‌برد و قبل از رسیدن سربازان سنگ‌ها به هم آمده و او را در قلب کوهستان پنهان می‌کنند.

اما باورها پیرامون این بنا متفاوت است.به عقیده برخی از کارشناسان به دلایلی همچون قرارگرفتن زیارتگاه بر فراز کوه، نزدیکی به چشمه، ویژگی‌های معماری سنگی، اختصاص زیارت آن به زنان در برخی دوره‌ها، کاربرد واژه بانو و شهربانو برای ایزدبانوی آناهید و تشابه افسانه بی‌بی شهربانو با داستان زیارتگاه زرتشتی «بانوی پارس» در یزد، این بنا در اصل از نیایشگاه‌های آناهید، الهه آب‌ها و باروری و از پرستشگاه‌های زرتشتیان پیش از اسلام بوده ‌است.

مری بویس استاد دانشگاه و پژوهشگر آیین زرتشتی که تمام عمرش را به پژوهش در رابطه با ایران باستان و آیین آن صرف کرده‌است در مقاله خود «بی‌بی‌شهربانو و بانو پارس» مقبره بی‌بی‌شهربانو شهر ری را به آناهید زرتشتیان قبل از اسلام نسب داده‌است. مری بویس معتقد است داستان فرار شهربانو از کربلا به دلیل زمینه‌های دینی ایرانیان جذب مقبره شهربانو شده ‌است.

همه ساله در ۲۷ خرداد ماه زرتشتیان در این مکان گرد هم می‌آیند و به دعا و نیایش می‌پردازند.در بخشی از این غار سنگی مردم سنگ ریزه‌هایی را به سنگ دیواره می‌چسبانند و با چسبیدن آن آرزوی خود را برآورده شده تعبیر می‌کنند.همچنین پنجره‌ای آکنده از روبان و نخ‌هایی گره خورده به منزله حاجت‌های گره خورده دیده می‌شود.

در کنار این بنای سنگی مقبره‌ای نیز ساخته شده که مسلمانان در آن عبادت می‌کنند و از لوسترها و منافذ دیواره‌های آن تسبیح‌هایی به بهانه حاجت خواهی آویزان شده است.

چک چک مقبره پیر سبز

اما داستان بی بی شهربانو در نزدیکی یزد نیز مشابهی دارد و در صورتی که مشابه آن در جاهای دیگر ایران باشد دور از ذهن نیست. کوهستان‌ها همواره مقدس بوده و نگهبان و حافظ انسان‌های پاکدامن نیز بوده‌اند.

چَک‌چَک یا «چکچکو» یکی از زیارتگاه‌های مهم زرتشتیان است. این زیارتگاه که زرتشتیان به آن پیرسبز نیز می‌گویند در استان یزد و 43 کیلومتری شرق شهرستان اردکان در کوه‌های میان اردکان و انجیره قرار دارد. زرتشتیان هر ساله از روز ۲۴ خرداد به مدت چهار روز در این زیارتگاه دور هم جمع شده و به نیایش و جشن و شادی می‌پردازند.

گفته می‌شود نام «چک‌چک» یا «چک‌چکو» از صدای قطره‌های آبی گرفته شده که از صخره‌ای می‌چکد و اکنون به درون یک منبع ذخیره هدایت می‌شود.

دکتر باستانی پاریزی درباره این زیارتگاه گفته است:زیارتگاهی نزدیک یزد است، به نام پیر سبز و پیر چک چکو، بدین علت که در آنجا آبی قطره قطره از سنگ می‌چکد و زرتشتیان هر سال یک بار (هفته اول تیرماه) به زیارت آنجا روند. ابتدا در قلعه اسعدان مراسمی ‌انجام می‌دهند و عود و کندر و اسپند می‌سوزانند و چاه قلعه را زیارت می‌کنند. این چاه ۷۰ متر عمق دارد و بر سنگ‌نوشته‌ای مضمون این عبارت هست... شهربانو نوه یزدگرد برای رهایی از قید اسارت و فرار از دشمن، خویش را در این چاه انداخت و شهید شد. دشمن که سرچاه آمد، چاه را پر از آب دید و اثری از او ندید.

بنا به باور زرتشتیان زمان حمله اعراب مسلمان به ایران که با سقوط پادشاه ساسانی وقت (یزدگرد) انجامید، نیک بانو دختر شاهنشاه از دست اعراب فرار کرد و به سمت اردکان آمده و در میان کوه مخفی و ناپدید شد و این محل به عنوان زیارتگاه زرتشتیان قرار گرفت. یکی از کنیزان نیک بانو به نام گوهر بانو (مروارید) نیز در چند کیلومتری وی مدفون است که با نام پیر هریشت معروف است. از دیدگاه زرتشتیان کسی که می‌خواهد وارد چک‌چک شود باید کاملاً پاک باشد، کفشهایش را از پاهایش بیرون آورد و سر خود را بپوشاند.موضوعی که چندان در شرایط فعلی از سوی بازدیدکنندگان رعایت نمی‌شود.

زمانی که نگارنده به این بنای تاریخی مراجعه کرد با تابلویی برخورد کردم که نوشته بود : به آن کسی باید گوش داد که از راستی برخوردار است.

این بنای تاریخی یکی از مقاصد گردشگران داخلی و خارجی است. بافت آن شبیه به بی‌بی شهربانو بوده و البته به نظر می‌رسد به صورت رسمی‌تری آیین‌های زرتشتیان در آن برگزار می‌شود.

به اعتقاد رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و کارشناس فرهنگی چنین بناهایی به لحاظ فلسفی پناهی برای زنان پاکدامن و آواره از دست دشمنان بوده است.

وی در گفتگو با خبرفوری تصریح کرد: نه تنها بی بی شهربانو بلکه چک چک نیز از این باور شکل گرفته که کوهستان زنان بی‌پناه را در قلب خود پناه می‌داده است.

لباف خانیکی با اشاره به ضرورت مطالعه پیرامون چنین بناهایی متذکر شد: به اعتقاد بنده این باورها به قبل از صدر اسلام و دوره ساسانی بازمی‌گردد و پناه دادن زنان در کوه‌ها و غارها به نوعی همدلی با درد چنین زنانی بوده و در باور مردم به این ترتیب باقی مانده است.

اما همچنان قصه غارهای سنگی در ایران با ابهام در تاریخ شکل‌گیری مواجه است و همین ابهامات باعث به وجود آمدن دیدگاه‌های مختلف پیرامون آن‌ها می‌شود.