تصویر تجارت آب مجازی در جهان

انسان‌ها علاوه بر مصرف مستقیم آب، از طریق تغذیه موادغذایی، میوه‌جات و حتی استفاده از خدمات و کالا آب مصرف می‌کنند که مقدار آن، به‌طور متوسط حدود ۳۴۰۰ لیتر در روز به ازای هر نفر در جهان است که در محاسبات سرانه مصرف آب، کمتر مورد توجه قرار گرفته و از آن به‌عنوان آب مجازی نام برده می‌شود. به‌عبارت دیگر، آب مجازی مقدار آبی است که یک کالا یا یک فرآورده کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف می‌کند تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. مثلا برای تولید یک کیلوگرم گندم، ۱۳۰۰ لیتر آب مصرف می‌شود. صفت مجازی در این تعریف به این معنی است که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به‌عنوان آب واقعی در محصول باقی می‌ماند. نکته مهم اینکه صفت مجازی به معنای غیرواقعی نیست بلکه آب مجازی، آب کاملا واقعی است که پیش‌تر مصرف شده است. در این میان شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، فناوری‌های به‌کار گرفته و سایر عوامل اجتماعی و اقتصادی، مدیریت و برنامه‌ریزی، همه در میزان و حجم آب مجازی کالا موثرند و مقدار آن درمورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت است. به‌رغم اینکه استاندارد سرانه مصرف آب در کشورهای مختلف جهان، از حدود ۹۰ تا ۲۰۰ لیتر در روز متفاوت است، اما واقعیت امر نشان‌دهنده مصرف آب بیش از استانداردهای تعریف شده در هر کشور است. هر فرد در طول شبانه‌روز به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم آب مصرف می‌کند. افراد علاوه بر مصرف مستقیم آب که شامل شرب، استحمام، پخت و پز، شست‌وشو، بهداشت و... است، به‌صورت غیرمستقیم نیز از طریق تغذیه و استفاده از وسایل و خدمات حجم زیادی آب مصرف می‌کنند. در حقیقت در روش غیرمستقیم، آب مجازی میوه، موادغذایی و ... که در فرآیند تولید آنها آب مصرف شده به افراد منتقل می‌شود. در واقع حجم آبی که افراد به‌صورت مجازی دریافت می‌کنند به مراتب بیشتر از مصرف مستقیم آب توسط آنها است.

اطلاعات آماری نشان می‌دهد که سرانه آبرانه هر فرد در چین ۱۹۳۰ لیتر، هند ۲۶۹۰ لیتر، انگلیس ۳۴۰۰ لیتر، ترکیه ۴۴۳۰ لیتر، ایران ۴۴۵۰ لیتر، تایلند ۶۰۰۰ لیتر، آمریکا ۶۸۰۰ لیتر و متوسط جهان ۳۴۰۰ لیتر در روز است. به‌طور عمومی، سرانه آبرانه کشورهای توسعه‌یافته و ثروتمند بیشتر از کشورهای درحال توسعه است. تجارت جهانی کالاها، یک جریان بین‌المللی از آب مجازی را به وجود می‌آورد. چنانچه کشوری محصولات پرمصرف آب به سایر کشورها صادر کند به مثابه این است که آب را به‌طور مجازی به این کشورها انتقال داده است و به این ترتیب عملا برخی از کشورها بخشی از نیازهای آبی کشورهای دیگر را تامین می‌کنند. کشورهای کم‌آب می‌توانند با واردات محصولات آب‌بر نظیر موادغذایی، آبی را که برای تولید آن محصولات نیاز است در بخش‌های دیگر مصرف کنند. در حقیقت نقش این مفهوم در مدیریت مصرف آب از آنجا حائز اهمیت می‌شود که نشان می‌دهد چگونه توسعه تجارت موادغذایی و دیگر محصولات بر مبنای مزیت نسبی و استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود می‌تواند علاوه بر دستیابی به منابع آب جهانی، سبب ارتقای رشد اقتصادی و رفاه اجتماعی شود. بر مبنای تئوری مزیت نسبی، کشورها در تولید محصولاتی تخصص پیدا کرده و در آنها متمرکز می‌شوند که عوامل تولید برای تولید آن کالا در کشورشان فراوان باشد. به‌طور نمونه ایران در فاصله سال‌های ۲۰۰۰-۱۹۹۷ با واردات انواع محصولات کشاورزی در مصرف ۳۷ کیلومتر مکعب آب که برای تولید همان محصولات در داخل نیاز بوده صرفه‌جویی کرده است. آمارهای دقیق‌تر نشان می‌دهد که تولید انواع غلات وارد شده به ایران در سال ۱۳۹۰ نیازمند ۵/ ۲۶ کیلومتر مکعب از منابع آب داخلی بوده است که در صورت تولید این محصولات در داخل ۲۷/ ۸ کیلومترمکعب آن از طریق آب‌های تنظیم شده تامین می‌شده است. درحالی‌که تولید این غلات در کشورهای صادرکننده ۶۴/ ۱۰ کیلومترمکعب آب مصرف کرده که ۳۹/ ۴ کیلومترمکعب آن از طریق آب تنظیم شده است. هرچند هنوز واردات موادغذایی با هدف تجارت آب مجازی در ایران صورت نمی‌گیرد ولی می‌توان با استفاده از الگوهای جدید، برای ارزیابی جایگاه کشور از نظر مزیت نسبی در تولید محصولات کشاورزی و تغییر برخی از سیاست‌های واردات و صادرات موادغذایی با طرح برنامه‌های بلندمدت و کوتاه‌مدت در چارچوب منافع ملی علاوه بر رعایت اصول امنیت غذایی، منافع حاصل از آن را در بخش‌های دیگری سرمایه‌گذاری کرد.

15