درخشش زنان در سینمای ایران پس از انقلاب/ از رخشان بنی‌اعتماد تا نیکی کریمی و نرگس آبیار
موفقیت فیلمسازان زن در جشنواره فیلم فجر و تثبیت حضور آنان در این جشنواره، نشان دهنده جایگاه زنان فیلمساز در سینمای ایران است.
در سینمای پیش از انقلاب، تنها یک زن فرصت می‌کند تا کارگردانی سینما را تجربه کند و آن تجربه نیز فرصت تکرار دوباره پیدا نمی‌کند.
سایر زنان سینمای ایران نیز اغلب به بازیگری در سینما اشتغال داشتند که به واسطه فساد آشکار سینمای فیلم فارسی، آن‌ها نیز بخشی از ویترین فساد آن سینما به شمار می‌آمدند. انقلاب اسلامی در بهمن ماه ۵۷ توانست به حضور زن در سینما معنای جدیدی ببخشد. این بار زنان فیلمساز ایرانی بودند که در ایجاد سینمای نوی ایران نقشی کلیدی بازی کردند.
اگرچه اولین حضور یک فیلمساز زن در جشنواره فجر به کارگردانی مشترک فیلم سینمایی «شهر موش‌ها» توسط مرضیه برومند به دوره چهارم این جشنواره باز می‌گردد، سال بعد و در سال ۱۳۶۵، پوران درخشنده با فیلم سینمایی «رابطه» به عنوان اولین کارگردان مستقل زن در فجر حضور پیدا کرد. درخشنده در سال بعد و در ششمین دوره جشنواره فیلم فجر با «پرنده کوچک خوشبختی» تا مرز دریافت سیمرغ بهترین کارگردانی پیش رفت و در رقابت با داریوش مهرجویی، سیامک شایقی و کیانوش عیاری نامزد سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی شد، اما رقابت را در نهایت به «آن سوی آتش» کیانوش عیاری واگذار کرد. بعد از آن و در دوره دهم جشنواره فجر بود که رخشان بنی‌اعتماد سیمرغ بهترین کارگردانی را برای فیلم «نرگس» به دست آورد. در آن سال «نرگس» بیشترین جایزه را از جشنواره فجر به دست آورد.
رخشان بنی‌اعتماد، پوران درخشنده، تهمینه میلانی، مرضیه برومند، نرگس آبیار، نیکی کریمی، نگار آذربایجانی، مونا زندی و منیر قیدی موفق‌ترین فیلمسازان زن سینمای ایران در جشنواره فجر بوده‌اند. از این لیست امسال نرگس آبیار و مونا زندی دوباره در سودای سیمرغ حضور دارند و امکان اینکه نام این دو فیلمساز در میان برندگان جوایز فجر دیده شود، زیاد است. علاوه بر جشنواره فجر که جشنواره‌ای ملی است، زنان فیلمساز سینمای ایران در بسیاری از جشنواره‌های معتبر سینمای جهان حضور مؤثر داشته‌اند و به رغم اینکه به برخی از موضوعات و محتوای فیلم‌های آن‌ها انتقاداتی وارد است، اما توانسته‌اند جوایز مهمی را برای سینمای ایران به دست آورند.
از سیمرغ رخشان تا اسکار کاترین
جشنواره فجر در دهمین دوره از برگزاری و در حالی که بسیار جوان بود، جایزه بهترین کارگردانی را که بعد از عنوان بهترین فیلم، مهم‌ترین جایزه جشنواره است به یک فیلمساز زن داد، اما در هالیوود، ۸۲ دوره از مراسم اسکار برگزار شد تا در نهایت «کاترین بیگلو» توانست به عنوان اولین زن فیلمساز، اسکار بهترین کارگردانی را به دست آورد. تفاوت از ۱۰ سال جشنواره فجر تا ۸۲ سالگی اسکار فاصله معناداری است که در آن می‌توان بی‌اعتنایی سینمای امریکا به فیلمسازان زن را مشاهده کرد.
زنان و نابرابری در دستمزد سینما
در حالی که فیلمسازان زن در ایران، بدون نگاه جنسیتی به موقعیت کاری در حال فعالیت هستند، در آن سوی مرزها، جایی که قرار است سینما با دنیای لیبرال پیوند بخورد، مشکلات زیادی دامنگیر فیلمسازان زن می‌شود. از هالیوود گرفته تا اروپا که تلاش می‌کند سینمای مستقل خود را حفظ کند، هر کدام به نحوی در حق و حقوق زنان فیلمساز اجحاف می‌کنند.
مریل استریپ، یکی از موفق‌ترین زنان بازیگر در هالیوود درباره تبعیض میان زنان و مردان در هالیوود می‌گوید: «نقش زنان در تولید و عرضه آثار سینمایی و سهم اقتصادی آن‌ها از این فرایند، همیشه در درجه دوم اهمیت قرار گرفته و مردان بیشترین نصیب را برده‌اند.»
استریپ در مصاحبه با «بی بی‌سی» تأکید می‌کند با وجود تمام دستاوردهایش، دستمزد او همیشه از دستمزد بازیگران مکمل مردش پایین‌تر بوده است. نکته تلخ دیگر درباره بازیگران زن هالیوودی این است که در سال ۲۰۱۴ «مجموع دستمزد ۱۰ بازیگر زن پولساز هالیوود ۲۲۶میلیون دلار بوده است، در حالی که ۱۰ بازیگر مرد پولساز هالیوود نزدیک به دو برابر این رقم، یعنی ۴۱۹میلیون دلار دریافت کرده‌اند.»
زنان غربی جایگاهی برای قهرمانی ندارند
علاوه بر پایین بودن دستمزد زنان در مقابل بازیگران مرد، حتی اجازه داده نمی‌شود که زنان در فیلم‌های هالیوودی به عنوان قهرمان فیلم‌ها شناخته شوند. گاردین در گزارشی به بررسی ۱۰۰ فیلم هالیوودی در سال ۲۰۱۷ پرداخته است. در این گزارش، تعداد قهرمانان زن روی پرده نقره‌ای سینما در سال گذشته میلادی حدود ۵ درصد نسبت به مدت مشابه پیش از آن کاهش یافته و به ۲۴ درصد رسیده است. این پژوهش را مرکز مطالعات زنان در سینما و تلویزیون در دانشگاه سن‌دیگو بین ۱۰۰ فیلم پرفروش سال ۲۰۱۷ انجام داده و یافته‌های نومیدکننده آن به تازگی منتشر شده است.
سال گذشته قهرمان هر سه فیلم پرفروش یعنی «جنگ‌های ستاره‌ای: آخرین جدای»، «دیو و دلبر» و «زن شگفت‌انگیز» زنان بودند. این در حالی است که فیلم‌ها و فیلمسازان مستقل همچنان بیشتر علاقه دارند نقش‌های اصلی خود را در اختیار زنان بگذارند. در این فیلم‌ها ۶۵ درصد نقش‌های مهم سهم زنان است. سال گذشته ۳۷ درصد نقش‌های مهم در اختیار زنان بود، هر چند سهم زنان دارای دیالوگ با ۲ درصد افزایش نسبت به ۲۰۱۶ به ۳۴ درصد رسید.
در کنار مسائلی مانند نابرابری در دستمزد و دیده نشدن در نقش‌های کلیدی، سینمای غرب با مشکل مهم‌تری روبه‌رو است که در آن زنان قربانیان اصلی به شمار می‌روند و آن بحث رفتارهای غیراخلاقی با زنان است که مانند آتشفشانی با ایجاد کمپین «me too» خودنمایی کرد. مقایسه کوتاهی میان وضعیت زنان در سینمای ایران و جهان، به خوبی نشان‌دهنده تفاوت‌هایی است که سینمای ایران را به عنوان سینمایی پیشرو در اخلاق و همچنین رفتار حرفه‌ای با زنان فیلمساز معرفی می‌کند.
منبع: روزنامه جوان
1981
