سیل نوروزی ایران تا چه حد تحت تاثیر عوامل انسانی بود؟

حسین نیازبخش : پس از وقوع سیل مهیب ابتدای فروردین در شمال، غرب و جنوب کشور بسیاری به تحلیل این واقعه پرداختند. در این بین بسیاری از کارشناسان باور داشتند که سیل فروردین در بسیاری از نقاط مانند شیراز به علت خطای انسانی و نه بارش بیش از حد یا سایر عوامل طبیعی بوده است(اینجا بخوانید). و می‌توان این سیلها را سیلهای انسان ساز بدانیم.

به طور کلی، سیل در مفهوم عامش به معنی طغیان آب بر اثر بارش باران در رودخانه ها گفته می شود. سیلی که بر اثر عوامل انسانی به وجود بیاید را سیل انسان ساز می‌نامند. اما آیا می‌توان واقعا سیل بهاری ایران را سیل انسان ساز بدانیم؟

انسان چگونه در ایجاد سیل نقش دارد؟

بسیاری از کارشناسان محیط زیست در تحلیلهای اخیر خود چگونگی تاثیر عوامل انسانی در سیل را تشریح کرده اند. دکتر مکنون، عضو هیات علمی دانشگاه امیرکبیر معتقد است: "با توجه به شرایط کره زمین، اقلیم و بارش های شدید سیل هر دو تا سه سال یک بار اتفاق می‌افتد بنابراین چند دانشگاه باید تغییر شرایط آب و هوا را در نظر داشته باشند. "
وی در گفتگویی که با ایرنا داشت توضیح داد: "زمانی که باران های شدید اتفاق می افتد باید طبیعت آنها را تحمل و آب را هدایت کند اما انسان ها با ورود خود به طبیعت این امکان را از بین برده اند. به عنوان مثال تهران دارای دره هایی است که توانایی مهار سیل را دارد اما با ساخت و سازهای زیاد در این دره ها و ایجاد پیچ در رودخانه ها (رودخانه دربند)، آب به طور طبیعی مهار نشده و ساختمان های جلو راه خود را تخریب کرده و باعث افزایش خسارت می شود."
این استاد دانشگاه افزود: "مقرارات و قوانین زیادی برای جلوگیری از ساخت و سازها در حریم رودخانه و دره ها وجود دارد اما اجرایی نشده است. "
وی درباره روش های جلوگیری از سیل در ایران اظهار کرد: "برای جلوگیری از سیل اقداماتی مثل ایجاد سد انجام شده که سیل گیر هستند. ظرفیت سد ها باید تا حدودی خالی باشد تا در زمان وقوع سیل پر شود. اما در زمان وقوع سیل اخیر 42 درصد ظرفیت سد کرخه تکمیل بود که باعث افزایش بیش از حد آب در آن و در نهایت تخلیه شد. تا این سد برای سیل بعدی آماده باشد. "

هر سیلی انسان ساز است؟

در همین رابطه، یک استاد دانشگاه ماساچوست که نخواست نامش فاش شود، در گفتگو با خبرنگار خبر فوری بر این امر تاکید کرد که به نحوی می‌توان تمام سیلها را سیلهای انسان ساز دانست، چرا که میزات تخریب و آسیب هر سیلی بستگی به عوامل انسانی دارد.

این کارشناس محیط زیست تاکید دارد که هرچند در یک سیل، همیشه باید به گستره و میزان بارندگی توجه داشت اما در بیشتر مناطق جهان و اکثر سیلهای به وقوع پیوسته، تغییرات اقلیمی ناشی از عوامل انسانی افزایش شدت و بارندگی حوادث را افزایش می‌دهد. بنابراین، به نوعی می توان استدلال کرد که فعالیت‌های انسانی میزان بارندگی را افزایش می‌دهد و سپس منجر به سیل می‌شود.

از نظر این کارشناس، آنچه در ایجاد سیل مهم است نه بارش باران بلکه روان آبهای سطحی است. اما روان آب چیست؟ اگر در هنگام بارش، شدت بارندگی از ظرفیت نفوذ آب به داخل خاک بیشتر باشد، بخشی از آب ناشی از بارندگی در سطح زمین باقی می‌ماند. این آب پس از پر کردن گودی‌های سطح زمین در مسیر شیب زمین جریان می‌یابد و از طریق شبکه آبراهه ها و سپس رودخانه اصلی از حوضه خارج می‌شود. این بخش از بازندگی را می‌توان در رودخانه‌ها اندازه‌گیری کرد که به آن، روان آب سطحی می‌گویند.

روان آب دقیقا به دلیل فعالیتهای انسانی به وجود می‌آید. انسان ها چشم انداز جغرافیایی را تغییر داده اند. خانه های ساخته شده از سطوح غیر قابل نفوذ (بتن مثلا) باعث می‌شود سیل در صورت جاری شدن تخریب وحشتناکی را به وجود بیاورد. همچنین، افزایش ساخت و ساز در پوشش گیاهی باعث ایجاد دشتهای بزرگی می‌شود که حرکت پرشتاب آب را تسریع می‌بخشد. تخریب و نشست زمین (اغلب به دلیل آب های زیرزمینی بیش از حد)، و همچنین تغییر بهره وری آب (بمب ها، تخلیه ها، کانال ها) حجم و میزان روان آب را افزایش می‌دهد و این امر باعث می‌شود تعداد تلفات در سیلها بالا باشد.

بنابراین، با اصلاح برخی از شیوه های استفاده انسانی از زمین، مقدار آب و سرعت جریان آب کنترل می‌گردد. علاوه بر این، مسیر هدایت آب در رودخانه‌ها، جریانها یا جمع شدن در یک دریاچه نیز بستگی به کاربری زمین در اطراف آن دارد.

ساخته های انسانی(ساختمان ها و یا موانع دیگر) که گاهی اجازه نمی‌دهد آب از میان تالابها گذر کرده و به جایش مسیری تالابها یا زمین های اطراف را باز می‌کند. بنابراین، کنترل مسیر هدایت آب در جریان سیل بسیار موثر است.

از نظر این زمین شناس آمریکایی و استاد دانشگاه ماساچوست، میزان بارش و حجم جمع شده از آب به خودی خود اصلا مهم نیست، بلکه مساله قرار گرفتن و تصادم آب با ساخت و سازهایی است که برای ما مهم است. آنچه برای ما مهم است شامل هرگونه زمین، ساختمان و کارخانه ای است که اقتصاد ما را تامین می‌کند. بنابراین، مهم ترین نکته این است که ما سازه هایی را که برای ما بیش از هر چیز مهم است در کجا قرار دهیم و در کدام موقعیت جغرافیایی آن را بسازیم. اولویت ما چیست؟ آیا در یک مسیل باید آپارتمان بسازیم یا زمین کشاورزی؟ اینها عوامل تعیین کننده در تخریبها و خسارتها است.

بنابراین، آنچه مهم ترین عامل در افزایش تلفات حاصل از سیل است، این است که در مسیلها و مسیر رودخانه ها ساختمانهای مختلفی بسازیم. نتیجه این است که سیل خودش به وسیله‌ انسانها به وجود نمی‌آید اما تلفات آن و میزان خسارت آن قطعا حاصل عوامل انسانی است.

38