جزیره اشک ارومیه نگهبان "گوزن زرد" ایرانی

با حرکت در مسیر جاده شهید کلانتری و جنوب دریاچه ارومیه با قایق های در حال تردد روی دریاچه می‌شود در عرض ۲ ساعت به سواحل جزیره اشک زیستگاه خاص گوزن ایرانی در میان پهنه پنج هزار و ۷۰۰ کیلومتری دریاچه ارومیه رسید.

محصور شدن جزیره اشک در میان برخی صخره های نمکی پنهان در زیر آب موجب شده تا به جز معدود محیط بانانی که هرروز برای نظارت به جزیره سفر می‌کنند، کسی دسترسی به این جزیره نداشته باشد.

کام حیات وحش جزیره اشک ارومیه از جمله ۵۵ راس گوزن زرد خالدار ایرانی، قوچ و میش ارمنی و سایر پستانداران آن پیشتر با یک چشمه آب موجود شیرین می‌شد ولی این روزها برای اینکه کم آبی آنها را دچار مشکل نکند با همت محیط زیست و محیط بانان سطوح آبگیری برای جمع آوری آبهای سطحی و باران در این زیست بوم ساخته شده و منابع آبی پلی اتیلنی نیز برای نگهداری آبهای موجود به جزیره منتقل شده‌اند.

۶ آب انبار هم برای حفاظت از جانداران و حیات وحش منطقه در نقاط مختلف این جزیره کوچک و زیبای ۲ هزار و ۳۰۰ هکتاری ایجاد شده تا حیوانات به راحتی به آب دسترسی داشته باشند.

پوشش گیاهی جزیره اشک مشابه جنگلهای زاگرس است و درختچه‌های بادام وحشی و درختان پسته را به وفور می‌شود در همه جای این مکان آرام و زیبا مشاهده کرد.

گوزن زرد ایرانی در این زیست بوم امن بعد از چهار و یا پنج سال، روزهای سخت و پرتلاطم کم آبی، این روزها مشکلی از بابت آب و غذا ندارد و تغذیه از سرشاخه درختان و پوشش گیاهی علفی منطقه که این روزها به برکت بارشهای فراوان سر از خاک برآورده‌اند مسیر زندگی را برای این پستاندار منحصر به فرد هموار کرده‌است.

بر اساس اظهارات کارشناسان اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی و مشاهدات میدانی ، بهم چسبیدن جزایر ۹ گانه دریاچه ارومیه از جمله اشک، اسپیر، آرزو و کبودان بهم دیگر در اثر کم آبی در دهه اخیر، ورود گونه های گوشتخوار به داخل جزیره اشک، کاهش قابل ملاحظه دبی آب چشمه های جزیره اشک، نبود امکانات و نیروی متخصص کافی در جهت حفاظت این گونه جانوری، زندگی گوزن زرد ایرانی را در این زیست بوم به خطر انداخته و هرروز بیش از روز قبل گله ۱۶۶ راسی آن رو به کاهش گذاشته بود.

کاهش آمار گوزن زرد ایرانی خالدار در پارک ملی دریاچه ارومیه از ۲۵۵ راس در سال ۱۳۹۲ به ۱۶۶ راس در سال ۱۳۹۴و به ۵۵ راس در سال ۱۳۹۹ نیاز به احیای دریاچه و به دنبال آن جزیره اشک به عنوان یک مکان امن که شباهت بسیاری نیز به شرایط جنگهای زاگرس داشت، صد چندان کرد.

ورود قوچ و میش ارمنی به جزیره اشک پارک ملی دریاچه ارومیه به سبب کم آبی و اتصال جزایر به یکدیگر به عنوان رقیب غذایی گوزن زرد ایرانی نیز موجب شد تا میزان دسترسی به غذا برای گوزن زرد کاهش یابد.

با ورود قوچ و میش به این جزیره، حیوانات گوشتخواری چون پلنگ، گرگ و روباه نیز وارد این زیست بوم شدند و حیات این جاندار در معرض انقراض قرار گرفت.

این موضوع مسوولان زیست محیطی استان را بر آن داشت تا برای حفاظت از این گونه منحصر به فرد اقدامات اساسی را طرح ریزی و اجرا کنند تا حیات وحش در حال زیست در پارک ملی دریاچه ارومیه از آسیب های بیشتر در امان بمانند.

گوزن زرد؛ مهمترین عضو حیات وحش دریاچه ارومیه

مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی در این خصوص گفت: آسیب به زیرساختهای زیست محیطی استان در حوضه دریاچه ارومیه به ویژه محیط طبیعی و حیات وحش پارک ملی دریاچه و زیستگاههای اطراف و جزایر از جمله مهمترین آسیب هاست.

مهران نظری با بیان اینکه آسیب های وارده به محیط زیست در این ۲ دهه اخیر بسیار مهم و اساسی هستند، افزود: گوزن های زرد به عنوان گونه‌ای منحصر به فرد که در این جزایر زیست می‌کردند با کاهش سطح آب و پوشش گیاهی از جزایر خارج شدند و در باتلاق ها جان دادند.

وی با بیان اینکه بهم چسبیدن جزایر بر اثر کاهش آب مهمترین عامل خروج گونه های منحصر به فرد از این مناطق و نیز ورود گونه های جانوری وحشی بوده‌است اضافه کرد: تعدادی از این گوزن ها شکار گونه های مهاجم مثل روباه و پلنگ و شغال شدند که از سایر مناطق به جزایر راه یافته بودند؛ عده ای نیز به دام شکارچیان فرصت طلب افتادند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با بیان اینکه افزایش سطح آب دریاچه ارومیه راهکاری برای رفع این مشکلات زیستی است، گفت: در سالهای اخیر در اثر افزایش سطح آب دریاچه حرکت قایقها بسیار مطلوب و تردد به جزایر و نظارت برزندگی حیات وحش دوباره آغاز شد.

نظری با بیان اینکه اعتبارات اجازه تردد هوایی را به جزایر نمی‌دهد، ادامه داد: اگر امکان تردد وجود داشت نظارت بیشتری بر حیات وحش انجام می‌شد.

وی اضافه کرد: احیای دریاچه ارومیه به حیات وحش و پوشش گیاهی کمک شایسته‌ای کرده‌است و به زودی میتوان شاهد افزایش دوباره زاد و ولددر این زیست بوم و از سرگیری زندگی عادی جانداران در جزایر بود.

مدیر کل حفاظت محیط زیست استان آذربایجان‌غربی با بیان اینکه در سالهای اخیر وصل شدن جزایر به همدیگر موجب ورود گونه های مهاجم شده‌است افزود: برنامه مدیریت برای گوزن زرد در این راستا در ارومیه اجرا می‌شود.

وی گفت: زنده گیری پلنگ موجود در جزیره و تعدیل گوشتخواران که در اثر کاهش آب از سایر مناطق و جزایر وارد جزیره اشک شده بودند، جزو برنامه های محیط زیست است.

نظری افزود: هم اکنون پنج نوع پستاندار در پارک ملی دریاچه ارومیه زندگی می‌کنند از جمله قوچ و میش به تعداد یکهزار و ۴۰۰ راس، گوزن زرد ایرانی به تعداد ۵۵ راس، روباه، شغال و پلنگ؛ که بیشتر در جزیره کبودان هستند و اتصال جزایر موجب شد تعدادی به جزیره اشک وارد شوند که رقیب غذایی گوزن هستند.

برنامه عمل ملی حفاظت از گوزن زرد اقدامی ویژه برای حفاظت از این گونه

در ۲ دهه اخیر جزیره اشک در پارک ملی دریاچه ارومیه به عنوان امن ترین زیستگاه گوزن زرد ایرانی در سطح جهان، با بروز کم آبی در پهنه پنج هزار و ۷۰۰ کیلومتری این پهنه آبی دیگر برای این موجود نادر امن نبود و تدوین برنامه ای برای مدیریت زیستگاه آن نیازمند تصمیم فوری از سوی مسوولان امر بود.

در این راستا برنامه ملی حفاظت از گوزن زرد ایرانی در راستای حراست از این گونه در حال انقراض در سال ۱۳۹۶ در استان به اجرا در آمد که گامی طلایی و اقدامی اثر گذار در این راستا تلقی می‌شود.

اقدامات عملی برای حفاظت از گوزن زرد ایرانی

معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی با بیان اینکه برنامه عمل ملی حفاظت از گوزن زرد اقدامی ویژه برای صیانت از این گونه منحصر به فرد محسوب می‌شود، گفت: این برنامه در سه سال اخیر در استان به اجرا در آمده و دارای چندین وظیفه است که وظایف تعریف شده مهمتر در اولویت قرار گرفته‌اند.

حجت جباری افزود: در این برنامه برای نجات گوزن زرد اقدامات داخل زیستگاهی و خارج زیستگاهی تهیه و تدوین شده و تمامی اقدامات این اداره کل برای گوزن زرد در برنامه عمل ملی پیش بینی شده‌است.

وی اضافه کرد: در راستای حفاظت از گوزن زرد ایرانی افزایش ظرفیت آب انبارهای جزیره اشک از ۳۰ تا ۳۵ هزار لیتر به ۵۰ هزار لیتر جزو اقداماتی است که امسال مد نظر است تا انجام شود.

وی با بیان اینکه در سالهای اخیر در راستای حفاظت از این گونه منحصر بفرد ۳۵ قلاده از حیات وحش مهاجم در جزیره اشک زنده گیری و از این مکان خارج شده‌است افزود: هم اکنون با ایجاد سطوح آبگیر برف و آب در جزایر در داخل مخزنهای پلی اتیلنی جمع می‌شود تا در مواقع مورد نیاز مورد استفاده حیات وحش باشد.

جباری با اشاره به اینکه در جزایر اسپیر، آرزو و اشک این آبگیرها مورد استفاده حیات وحش است، گفت: طی آخرین سرشماری در سال ۱۳۹۸ حدود ۵۵ راس گوزن زرد در جزیره زیست می کنند.

وی اظهار داشت: با خشک شدن دریاچه در همه بخش‌های اکوسیستم آبی تغییرات چشمگیری رخ می‌دهد و در این بخش هم این تغییرات رخ داده‌است.

احداث مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در شمال غرب کشور

بر اساس گفته های کارشناسان حیات وحش استان آذربایجان‌غربی در سراسر دنیا و به طور کل ۲ گونه گوزن زرد وجود دارد، گوزن زرد ایرانی و گوزن زرد اروپایی، گوزن زرد ایرانی گونه خاصی است که فقط در ایران زندگی می‌کند و هر دو تقریبا شبیه یکدیگر هستند.

هر چند تعدادی از پژوهشگران اخیرا به این نتیجه رسیده اند که این دو گونه به قدری با یکدیگر تفاوت دارند که می شودآنها را از همدیگر تشخیص داد ولی آنان بر این عقیده اند که گوزن زرد ایرانی زیر شاخه ای از گوزن زرد اروپایی است که از نظر جثه و هیکل بزرگتر است و تفاوتی نیز از نظر شاخ و رنگ دارند.

در راستای صیانت از این گونه در حال انقراض مراکز تکثیر آن در کشور راه اندازی شده که مرکز تکثیر گوزن زرد ایرانی در شمال غرب نیز به تبعیت از مرکز تکثیر در "دشت ناز" ساری در قالب برنامه عمل ملی گوزن زرد ایرانی در محیط بانی رشکان ارومیه در بیش از ۱۰ هکتار در حال احداث است و تا کنون ۳۵ درصد پیشرفت فیزیکی داشته‌است.

رییس اداره حیات وحش اداره کل محیط زیست آذربایجان‌غربی در این باره گفت: در راستای صیانت از این گونه ارزشمند در حال انقراض با اجرای "برنامه عمل ملی حفاظت از گوزن زرد" در استان که در سال سوم اجرایی است اقدامات ویژه ای انجام شده‌است.

امید یوسفی اضافه کرد: یکی از این اقدامات اساسی احداث مرکز تکثیر گوزرن زرد ایرانی در شمال غرب کشور در راستای جلوگیری از انقراض این گونه منحصر به فرد است که در سه فاز اجرایی در منطقه محیط بانی رشکان اجرا می شود.

رییس اداره حیات وحش اداره کل حفاظت محیط زیست آذربایجان‌غربی با اشاره به پیشرفت ۳۵ درصدی این مرکز گفت: این مرکز در ۱۰ هکتار مساحت از بهار سال جاری در حال احداث است که تا کنون سه میلیارد ریال برای احداث آن تخصیص یافته و در سه فار اقدامات اجرایی آن در حال پیگیری است.

وی اضافه کرد: بخش های مختلف این طرح زیست محیطی شامل احداث قرنطینه، تیمار، محل استاندارد جهت نگهداری گوزن زرد است که قرنطینه و محل تیمار آنها به اتمام رسیده‌است.

یوسفی با بیان اینکه عملیات احداث محل نگهداری از گوزن زرد نیز از هفته جاری آغاز می‌شود، بیان کرد: در راستای صیانت و حفاظت از این گونه ارزشمند در جزیره اشک سیستم های مدار بسته و تصویری آنلاین نصب شده‌است.

وی با اشاره به اینکه جزیره اشک دارای ۲ هزار و ۳۵۰ هکتار مساحت است، گفت: اصلاح آبشخورها و اصلاح آب انبارها نیز در سالهای اخیر به نحو مطلوبی انجام شده‌است.

رییس اداره حیات وحش اداره کل محیط زیست آذربایجان‌غربی گفت: پارک ملی دریاچه ارومیه شامل ۱۰۲ جزیره بزرگ و کوچک است که مهمترین آنها جزیره کبودان یا قویون داغی به مساحت سه هزار و ۱۲۵ هکتار زیستگاه قوچ و میش ارمنی و جزیره اشک زیستگاه اصلی گوزن زرد ایرانی است.

جزیره اشک یکی از جزایر ۹ گانه پارک ملی دریاچه ارومیه است؛ این جزیره به علت محصور شدن در میان آب در پیش از ۲۰ سال گذشته مهمترین و امن ترین محل برای زیست گوزن زرد انتخاب شده‌است.

در واقع برای اولین بار در سال ۱۳۵۶ تعداد ۲ راس گوزن زرد از دشت ناز ساری به این جزیره منتقل و پس از اینکه شرایط زیستگاهی جزیره برای حضور گونه مناسب تشخیص داده شد، در سال های بعد تعدادی دیگر نیز به این زیستگاه اضافه گردید.

شرایط بسیار مناسب زیستگاهی از جمله امنیت غذایی، نبود عوامل بیماری زا، نبود دشمن طبیعی و سایر موارد باعث شد که جمعیت این گونه در سال های بعد به بیش از ۳۰۰ راس برسد و به همین دلیل باعث شد که بسیاری از کارشناسان جزیره اشک را بزرگ ترین و مناسب ترین زیستگاه طبیعی گوزن زرد (جمعیت وحشی) در کشور و حتی دنیا عنوان کنند؛ این کار تا به آنجا موفق بود که حتی جهت کنترل جمعیت تعدادی زنده گیری و به سایر زیستگاه های مستعد کشور منتقل شد.

در سالهای اخیر با خشک شدن بخش وسیعی از پهنه آبی دریاچه ارومیه تهدیدات کم آبی و کم غذایی در کنار سایر عوامل تهدید کننده موجب کاهش ۳۰ درصدی تعداد گوزن زرد در جزیره اشک ارومیه شد.

این شرایط از سال ۱۳۹۸ با احیای مجدد دریاچه ارومیه و بکارگیری تدابیر حفاظتی روند معکوس به خود گرفت و هم اکنون امیدواری به بهبود زندگی و بهبود زیستگاه گوزن زرد قوت گرفته‌است.