باید و نباید‌های زندگی یک کودک مبتلا به اوتیسم

عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز، گفت: کودکی داریم که در نوشتن و علائم حرکتی دچار مشکل می‌شود و نیاز به راهنمایی مداوم دارد، از نظر کلام ضعیف است و البته از نظر هوشی نیز ممکن است مشکلی نداشته باشد، اما در ادامه ممکن است زیرگروه کودکان کم‌توان ذهنی شود.

وی افزود: ممکن است فردی داشته باشیم که دانش‌آموز سال اول دبیرستان است، خوب حرف می‌زند و نمراتش متوسط رو به پایین است و در ریاضی و محاسبات وضعیت خوبی دارد، اما مشکلاتی در تعامل اجتماعی دارد در حدی که دوست دارد تعامل برقرار کند، اما شیوه آن را نمی‌داند و مدام از طرف دوستانش طرد می‌شود و عزت نفسش کم می‌شود. شاید مطرح شود که این فرد درون‌گرا است، اما ما معتقدیم که چون تمایل به برقراری ارتباط دارد و نمی‌تواند ارتباط برقرار کند پس درون‌گرا نیست. این فرد، گفتاری مکانیکی دارد و مثل ماشین صحبت می‌کند و از طرف دیگر نیز علایق محدودی دارد. این مثال‌ها برای برآورد ویژگی اختلالات است که بچه‌های مختلفی را شامل می‌شود.

عسگر آتش‌افروز عنوان کرد: از دانش‌آموزی که توانایی صوتی و تصویری بالایی دارد تا دانش‌آموزی که ضعیف است، همه این‌ها ممکن است نشانه اوتیسم باشد.

علائم رفتاری کودکان اوتیسم

وی گفت: در بیماری اوتیسم، کودک تمایل و توانایی برقراری ارتباط ندارد، کارکردش نامطلوب است و شاخص کمی در زبان و ارتباط کلامی دارد یا اصلا توانایی ندارد و یا اینکه لغات کمی دارد و گاه ممکن است لکنت شدیدی داشته باشد و یا حتی مکانیکی صحبت کند. رفتار‌های تکراری و حرکات تکراری نیز از علائم اوتیسم است. گاهی لبخند نابجا و نامتنساب با شرایط نیز در بچه‌های اوتیسیم دیده می‌شود.

آیا ابتلا به اوتیسم افزایش یافته است؟

عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص وضعیت کنونی کودکان اوتیسمی گفت: به نظر می‌رسد که آمار اختلالات بیشتر شده است مثلا در یک زمان اختلالات شنوایی، بینایی و کم‌توانی را در مدارس داشتیم، اما موارد کم بودند در حالی که اکنون می‌بینیم که آمار این کودکان در مدارس بیشتر شده است. آیا سبک زندگی ما باعث متولد شدن بچه‌های اوتیسمی شده یا ابزار‌های تشخیصی دقیق‌تر است و ما توجه بیشتری می‌کنیم؟

وی افزود: هنوز به طور دقیق مشخص نیست که افزایش آمار کودکان اوتیسم به دلیل افزایش ابزار تشخیصی است یا خیر. تا چند سال گذشته پایگاه سنجش نداشتیم که بچه‌ها را پیش از سن ورود به مدرسه ارجاع دهند، اما امروز سنجش سلامت انجام می‌شود و بخشی از افزایش آمار، نتیجه سنجش همه جانبه است.

آتش‌افروز با اشاه به اینکه اوتیسم از گذشته نیز وجود داشته است، عنوان کرد: اوتیسم در قدیم هم بوده، اما به آن‌ها به عنوان کودکان کم‌توان ذهنی برچسب زده می‌شد.

اوتیسم از کجا می‌آید؟

وی در خصوص علل پیدایش اوتیسم، گفت: در خصوص علل این مساله، گفته شده است که ژنتیک نقش کمتری دارد، اما اوتیسم می‌تواند منشأ محیطی و وراثتی داشته باشد.

استادیار گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز در خصوص علائم اصلی اوتیسم گفت: پاسخ بچه‌های اوتیسم اختصاصی نیست و در یک زمینه‌ای بیش از حد واکنش نشان می‌دهند و در زمینه‌های دیگر که باید پاسخ دهند، ضعیف‌ترند.

وی افزود: سیناپس‌ها (ساختار زیستی در پایانه همه آکسون‌ها که از راه آن یک سلول عصبی پیام خود را به دندریت دیگر ارسال می‌کند) در بدو تولد افزایش پیدا می‌کنند و پس از شش ماه تنظیم دقیق می‌شوند و متناسب با محرک‌های محیطی هستند. برخی سیناپس‌ها حفظ و برخی از بین می‌روند. یکی از مشکلات اوتیسمی‌ها مربوط به عدم حذف برخی سیناپس‌ها است.

آتش‌افروز یادآور شد: البته نمی‌توان گفت این علت یا علل دیگر از نظر علمی ثابت شده‌اند؛ بچه‌های اوتیسم هر کدام مشخصه خاص خود را دارند و سبب‌شناسی مسائل این بچه‌ها خیلی متنوع است و گاهی باید چند عامل را کنار هم در نظر گرفت.

وی بیان کرد: یکی از دلایل دیگر، عدم رشد نورون‌های آیینه‌ای است که در تقلید رفتار موثر هستند؛ این نورون‌ها به تقلید کمک می‌کنند، زیرا اگر تقلید نکنیم توانایی انجام کاری را نداریم. ضعف در نورون‌های آیینه‌ای یا عدم رشد آن‌ها از نظر نظریه‌های روانشناسی می‌تواند در بروز اوتیسم موثر باشد.

نشانه‌های ابتدایی بروز اوتیسم در کودکان

استادیار گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: بچه‌های اوتیسم در بازی‌های نمادی مشکل دارند که یکی از ابزار‌های تشخیصی نیز همین است. یکی دیگر از نشانه‌ها اشاره کردن است و اینکه آیا کودک چندماهه می‌تواند اشاره کند یا نه؟ معمولا وقتی کودک سالم منظره جذاب یا حیوانی می‌بیند میل به اشتراک‌گذاری تجربه با پدر یا مادر دارد و اشاره می‌کند. آیا نگاه کودک نسبت به محرک‌های بیرونی شیفت می‌شود یا نه؟ آیا کودک بازی نمادی دارد یا نه؟ به عنوان مثال وقتی ماشین اسباب بازی را به جای ماشین پدر یا چوب را جای اسب فرض می‌کند، مشکل ندارد. در سنین هشت ماهگی تا سه سالگی می‌توان از این روش‌ها تشخیص داد که کودک اوتیسمی است یا خیر.

وی گفت: بچه‌های اوتیسمی در ذهن‌خوانی مشکل دارند؛ یعنی نمی‌توانند خود را جای شخص دیگر بگذارند. ما بر اثر برقراری ارتباط با دیگران می‌توانیم ذهنیات، علایق، باور‌ها و ایده‌های افراد را بفهمیم و بر مبنای آن رفتار کنیم که در روانشناسی به آن ذهن‌خوانی گفته می‌شود؛ اوتیسم را در بچه‌های چهار سال به بالا می‌توان از این روش و با مشاهده ناتوانی در آن تشخیص داد.

نحوه تشخیص اوتیسم در کودکان در سن مدرسه

آتش‌افروز در خصوص نحوه تشخیص اوتیسم در سنین بالاتر عنوان کرد: در پایگاه‌های سنجش سلامت، آزمون مهارت‌های اجتماعی برای کودکان استفاده می‌شود که به شکل پرسشنامه است و نمره دارد؛ برای تشخیص دقیق‌تر همزمان با معاینات، بیوگرافی پدر و مادر را نیز در نظر می‌گیرند. البته حدود ۸۰ درصد بچه‌های اوتیسم مشکلات زبانی دارند و ۷۵ درصد دچار عقب‌ماندگی ذهنی می‌شوند و تا سن شش سالگی علایم در آن‌ها کاملا مشخص می‌شود.

وی گفت: برخی از اوتیسمی‌ها با کارکرد بالا، هوش بالایی دارند و معمولا مشکل تعامل اجتماعی دارند. برخی دیگر کارکرد پایین با ضعف هوشی دارند و از پس کار‌های شخصی خود نیز برنمی‌آیند.

عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز یادآور شد: یکی دیگر از علائم کودکان اوتیسمی این است که معمولا گفته می‌شود خودمحوری تثبیت شده دارند، مثل کودکان دو تا سه سال. کودکان تا شش سالگی حس می‌کنند دنیا برای خودشان آفریده شده و دنیا را از چشم خود می‌بینند، اما پس از آن در کودکان سالم، خودمحوری تعدیل می‌شود و تا هفت سالگی از بین می‌رود البته به صفر نمی‌رسد، اما در بچه‌های اوتیسم بنا به دلایلی این خودمحوری تثبیت می‌شود و فرد در دنیای خود می‌ماند بنابراین از گفتاری استفاده می‌کند که تنها برای رفع نیاز‌های خودش و مبتنی بر نیاز است و نه برای برقراری ارتباط با دیگران و وقتی نیازی نداشته باشد، اصلا تعامل ندارد.

وی گفت: عدم یکپارچگی ذهنی یکی دیگر از علائم مبتلایان به اوتیسم است؛ حواس انسان سالم، اطلاعات را از محیط می‌گیرد و در نهایت تعدیل می‌کند، اما در اوتیسمی‌ها این وجود ندارد و به جای کلی‌بینی، بخشی از موقعیت برایشان بولد می‌شود و در نتیجه به این دلیل است که از نظر حسی، برخی محرک‌ها آنان را آزار می‌دهد، مثلا اجازه لمس و بغل نمی‌دهند یا به شنوایی حساس هستند.

آتش‌افروز افزود: البته عکس آن نیز وجود دارد، مثلا در خصوص درد آستانه بسیار بالایی دارند و هر چیزی حس درد را به آن‌ها نمی‌دهد.

وی بیان کرد: اوتیسمی‌ها، چون تعامل اجتماعی ندارند، پس زندگی با آن‌ها بسیار سخت است و فرد همراه این افراد باید فداکار باشد.

عضو هیات علمی گروه روانشناسی دانشگاه شهید چمران اهواز افزود: مبتلایان به اوتیسم همیشه محیطی آشنا و یا غذایی خاص را ترجیح می‌دهند در نتیجه باعث به هم ریختن سبک زندگی خانواده می‌شود. این کودکان وقتی به محیط ناآشنا می‌روند اضطراب می‌گیرند و شروع به پرخاشگری می‌کنند و یا خودآزاری دارند؛ پس در تعامل با این بچه‌ها باید به شکل تدریجی رفتار کرد.

وی در پایان یادآور شد: روش‌ها و یا دارو‌هایی برای کاهش اضطراب برای مبتلایان به اوتیسم تجویز می‌شود، اما مهمتر از آن، درک خانواده از آنان است. افراد اوتیسمی که هوش بالایی دارند، کاردکرد بالاتری دارند می‌توانند درشغل‌هایی مشغول به کار شوند که نیاز به تعامل انسانی ندارد، اما افرادی که کارکرد پایینی دارند تا آخر عمر نیاز به مراقبت دارند و عمدتا از مدارس به مراکز نگهداری منتقل می‌شوند.